Karol Pęcherz, Jedna noc w Hostelu Gajdy - o książce „Hostel” P. Gajdy, [w:] http://magazyn-cegla.net - 2010
|
|
Filip Fidler, Czarna Teczka, [w:] „Odra” Nr 5/2010
|
Całkiem interesująca propozycja z Biblioteki łódzkich „Arterii”. Debiut Piotra Gajdy może na kolana nie powala, ale wiersze sprawne, dzielne, sprawdzone w bojach licznych turniejów jednego wiersza, uzbrojone w czekan Jacka Bierezina i nominacje do głównej nagrody znanego łódzkiego konkursu. Obraz współgra tu z rytmem, rekwizyt zna swoje miejsce, rzeczywistość pojawia się i od razu nie znika, cytaty są, ale dobrane sprawnie i niezbyt liczne. Niewiele ewidentnych wpadek, kiksów; maszyna liryczna pracuje równo i bez zadyszki, i choć słychać wyraźnie, że autor ma po drodze z jednej strony z Honetem i Owczarkiem, z drugiej ze Świetlickim, i że jego głos dopiero wybija się na niepodległość, to jednak nie ma tam feudalnej zależności, prostej kopistki, czyli mówiąc krótko, chamskiego epigoństwa. Jest za to delikatność i prostota opisywanych sytuacji, jak wtedy, gdy: odwiedza nas sąsiad/ i chociaż pociesza: a jednak żyjecie państwo/ na wszelki wypadek dotyka mnie palcem. Cóż, Ameryki tym tomem Gajda może nie odkrył, nowych przestrzeni w poezji polskiej nie otworzył, ale przeczytałem Hostel z przyjemnością; a to chyba w lekturze najważniejsze.
—
Michał Murowaniecki, Smutek jako instytucja, [w:] „Opcje” Nr 1(74)/2009
Nieczęsto trafia się w Polsce debiut poetycki, który precyzyjnie trafia we wszystkie czułe punkty. Piotr Gajda, poeta z Tomaszowa Mazowieckiego, wydał właśnie książkę, która jest skrupulatnie zaplanowanym uderzeniem. A raczej: serią uderzeń.
Autor miał czas, by dojrzeć twórczo (ma 43 lata), by przemyśleć swój „Hostel”. Dokładnie wie, co chce przekazać, nie bawi się w wyszukane składnie. Stawia nas w określonym miejscu w szeregu i mówi: „Czas spauzował, świat skurczył się do rozmiarów/ m3” („Stopklatka”). Tak właśnie podmiot wyznacza sobie terytorium, w którym przez większość czasu będzie się obracał, z którego będzie stara się wyswobodzić.
Hostel to miejsce często zaniedbane i ponure, w którym przyszło nam pomieszkiwać, spędzać noc, a potem za to płacić. Nad ranem można jednak zabrać rzeczy i wrócić do domu. A co, jeśli okazuje się, że nie możemy się z hotelu wymeldować? Że każdy dzień jest „Dniem Świstaka” („Marzec, czyli nigdy. Pory roku/ na wstecznym biegu”), że wieczór okazuje się noclegiem w trumnie: („Noc to wieko pociągnięte czarną bejcą./ Poruszam się, robak w przejrzałym granacie,// kornik mozolnie drążący korytarz w głąb deski („Mebel”)? Jeżeli spróbujemy to sobie wyobrazić, poznamy jednocześnie permanentny stan umysłu bohatera książki, który nie może się z tego pokoju wydostać. Tym bardziej, że pokój znajduje się w jego własnym domu, a w zasadzie — we własnej głowie.
I chociaż cały świat widziany i doświadczany przez podmiot „Hostelu” jest zmetaforyzowany, wręcz obarczony ciężarem ustanowionej przez autora mitologii, obrazy wyłożone są wyjątkowo precyzyjnie. Inaczej mówiąc: jeśli coś jest — jest jakieś, jest czymś lub jest jak coś innego. Wypunktowane obserwacje zazwyczaj staja się dla odbiorcy nużące, ale tutaj sprawiają wrażenie zaklęcia, działają jak hipnoza. Bohater musi mówić językiem transu, bowiem cały czas jest w transie. Tak więc spostrzeżenia następują po sobie szybko. Wiersze nie bawią formalnie, jak gdyby autorowi zbytnio na tym nie zależało. Bo jego podmiot po prostu pragnie wyczytać swoje fobie, chce się wyspowiadać: „Siedem dni tygodnia/ jak siedem grzechów, za które nie przewidziano/ rozgrzeszenia” („Lokum, lokator”). Dlatego teksty te mogą wyglądać na pierwszy rzut oka topornie – najczęściej jednostrofowe, z umiarkowanie równymi wersami, bez wyraźnych przerzutni — chciałoby się powiedzieć, ze przypominają cegły, z których zbudowano bohaterowi „dom”.
W zasadzie każde zdanie, każda metafora, którą czytelnik odnajdzie w tym tomie, okazuje się na tyle nośna i jednocześnie zasadna, iż można zaryzykować stwierdzenie, że „pojedyncze/ słowa mają objętość konstytucji” („Stopklatka”). Nawet jeśli w pierwszej chwili jakiś fragment tekstu nie wydaje się wyjątkowo odkrywczy, to po jakimś czasie osadza się w głowie i pobrzękuje. Bo jak pozbyć się tak silnie oddziałujących fraz, jak: ”Jeżeli zakwitł/ przebiśnieg, wyglądał jak guz mózgu” (Wielki chłód”) albo „Dratwa wbita w żyłę dojdzie/ pod serce. I będzie szyć” („Szwy”)? Według mnie, taki „osad” to lepsze świadectwo mocy poezji niż na pozór efektowna przenośnia, która po głębszym zastanowieniu okazuje się semantycznym nadużyciem.
Wątpliwość, którą najłatwiej poprzeć, może budzić tematyka tego tomu. Autor postawił bowiem na „koncept-album”, wszystkie jego teksty oscylują wokół jednego (chociaż szeroko pojętego) zagadnienia. Motywy specyficznej izolacji w pomieszczeniach czy paranoi wywołanej zamknięciem pojawiały się już (z różnym skutkiem) w najnowszej poezji. Aczkolwiek chyba jeszcze nie na taką skalę. Gajda wyeksponował zwłaszcza zniewolenie umysłowe, co potwierdza motto tomiku „Wszystko jest w mózgu. Nigdzie więcej” z Marcina Świetlickiego. Bohater do tego stopnia zamknął się w swoim „pomieszczeniu”, że nawet uciekając z domu, podróżując lub siedząc na plaży, wciąż nie może się z niego wydostać: „Mieszkanie jest garbem, wszędzie/ trzeba je nosić” („Lokum, lokator”). Jest nim wręcz zarażony: „Dom mieszka w sobie, rozwija się/ jak nowotwór” („Pustostan”). A zatem choroba? Wystarczy wymienić przewijające się przez książkę symptomy: wieczny chłód, dreszcze, gorączkowe wizje, balansowanie na granicy śnienia.
Gajda przygotował swojemu podmiotowi lirycznemu naprawdę podłe lokum. Mimo to dokładnie je umeblował, zniewalając bohatera otaczającymi go przedmiotami: „futra wiszą w szafach, a meble pochodzą/ ze Skandynawii” („Ikea”); „seryjne meble,/ tureckie dywany, które nie potrafiły latać” („Exit”). Autor nie zapłacił jednak za prąd i ogrzewanie. To, na ile bohaterowi udało się wydostać z mieszkania, pozostawiam już do rozstrzygnięcia czytelnikom.
Czego bym oczekiwał od Piotra Gajdy w następnej książce? Myślę, ze wyjścia z tematyki zamknięcia, może trochę więcej nadziei na jakieś ocalenie. Bo nie chce przecież odbierać poezji Gajdy tego, co stanowi jej główny atut — tej poruszającej nostalgii, zapadającej w pamięć w molowej tonacji.
—
Katarzyna Zdanowicz-Cyganiak, Świat, nasz inkubator, [w:] „Nowe Książki” Nr 5/2009
Piotr Gajda (ur.1966) zadebiutował tomem, jak słusznie zauważył Jerzy Jarniewicz, „Uważnie skomponowanym i niebanalnym”, ale ta książka jest warta lektury nie tylko ze względu na warsztatową dyscyplinę, koncept, intrygująca grę metaforą, wewnętrzny, neurotyczny rytm. „Hostel” jest tomem poruszającym i oryginalnym, ponieważ ukazuje niemożność ucieczki z siebie, ciała i języka, a tym samym zadaje trudne pytania: o tożsamość, wolność, źródłową obcość i jej potencjalne oswojenie.
W wierszach Piotra Gajdy, finalisty Konkursu poetyckiego im. Jacka Bierezina (Łódź 2007), powraca element zamknięcia, zatrzaśnięcia, izolacji, ale też autowygnania. Świat wydaje się skurczony „do rozmiaru m-3”, skondensowany i ciasny, zawłaszczony, ale nie przez otaczających ludzi, lecz przez myśli, słowa, przedmioty, które tworzą gęstą, symboliczna i nieco klaustrofobiczną sieć. Dlatego podmiot liryczny przypomina bohatera typu kafkowskiego, uwikłanego w przedziwną grę z rzeczywistością, doświadczającego bezsilności, ścigającego tajemnicę jak łowną zwierzynę, ale również będącego ściganym. Tu nawet „Świt jest inspektorem, który wszczyna sprawę/ z urzędu: szuka, pyta, błądzi” („Wnętrza”), a na sumieniu nie ma nic tylko ten, „kto nie boi się listów poleconych” („Szklana kula”).
Bohater „Hostelu” nie może wyjść z domu, bo „Dom, to ciasne ubranie,/ wpija się w ciało” („Lokum, lokator”), jest garbem, który trzeba ze sobą nosić – pozostaje więc zamknięty w sobie, ale nigdy sam. Gajda sprawnie rekonstruuje obsesyjne poczucie bycia obserwowanym, śledzonym, ujarzmianym. Ta perspektywa spojrzenia na siebie z góry, z zewnątrz, obcym, przenikliwym wzrokiem – powraca w tomie kilkakrotnie: w „Inkubatorze” poeta wyznaje, iż jest częścią hodowli, bytem pielęgnowanym, kontrolowanym, wyśnionym: natomiast w wierszu „Mebel” człowiek niczym kornik „drążący korytarz w głąb deski” porusza się nerwowo, spazmatycznie, wypełnia swój los, zapada w ziemię. Paradoksalnie, mimo dominującego w tej poezji poczucia zamknięcia i izolacji – można odnieść wrażenie, iż jest to świat niezwykle otwarty: na obce języki, symbole otaczających przedmiotów i wnętrz, ich personalizowane oblicza, głosy. Dlaczego? Otóż bohater „Hostelu” nie tylko jest obserwowany, on również obserwuje, śledzi, nieustannie i podejrzliwie rejestruje. Ale przede wszystkim prowadzi dialog, bo jego szczelnym, odosobnionym świecie wszystko mówi: drzwi, okna, piwnice, liście na wzorzystej tapecie, pieprzyki, znamiona, blizny, również para, która „skrapla się na szybach, udaje pismo”. Nie ma więc ucieczki ani od siebie, ani od języka, tym bardziej wybrzmiewa motto tego tomu – fragment wiersza Marcina Świetlickiego, w którym pojawia się fraza:” Wszystko jest w mózgu. Nigdzie więcej”.
Oczywiście, można zarzucić tekstom tu zebranym, iż są zdominowane przez poetykę natręctw, obsesję śmierci wrośniętą w codzienność, zagnieżdżoną w naszych domach, które nieraz przypominają bardziej hostele, miejsca tymczasowego (ziemskiego) pobytu, wynajmowane przez nas kłopotliwych lokatorów. Ale książkę tę można czytać inaczej – jako ryzykowne zmierzenie się z własną osobnością. To przede wszystkim próba opisania (otwarcia?) zamkniętego, wyizolowanego „ja”, która jest nazwana wprost w ostatnim wierszu, zatytułowanym znamiennie „Exit”: „Musiałeś ocucić dom, wpuścić tlen”.
Emanuel Lévinas w „Imionach własnych” pisał o samotności, która jest swoistą jednością istniejącego, zatrzaśniętego w swoim bycie, skazanego na siebie. Ale filozof ten, wspominając o niewoli tożsamości, ukazał ją nie jako wyrok, ale również suwerenność i męstwo. Ten sposób rozumienia osobności powraca w poezji Piotra Gajdy, który opisując uwiezienie w materii, ziemskości, języku, odważnie konfrontuje się z samym sobą. I tymi za ścianą, współlokatorami — z nami.
—
Karolina Sałdecka, Ciało to chińska litera, gniazdo utkane z zaskrońców…, [w:] „Neurokultura”, 26 lipca 2010 r.
Wiersze zebrane w najnowszym, drugim już tomie Piotra Gajdy zmieniają wizję fizykalnego, postrzeganego zmysłami świata w ciąg przesuwanych w zwolnionym tempie slajdów, przy których za każdym razem zatrzymuje nas nowy szczegół. Obraz u Gajdy zawęża się często do jednego, określonego fragmentu rzeczywistości. Jest ona na zmianę myślą, ciałem, dźwiękiem. Każda jej część wydaje się pochodzić z różnych historii, zdarzeń, lecz łączy je pewna prawidłowość. Szczegół u Gajdy nosi bowiem znamiona bolesnego przełomu, pęknięcia. Co więcej, opowiedziane obrazy, przedstawiane z początku — jak określił to Jean Pouillon — jako vision par derrière (widzenie zza postaci, z nią jako częścią postrzeganego w tekście świata) stają się stopniowo vision avec (widzeniem z wiedzą równą postaci), w których nie sposób nie uczestniczyć.
Gajda jako synestetyk rozbudowuje przede wszystkim wrażenia dźwiękowe i wizualne. W wierszu Ruiny słowa mają barwy i — niekiedy — inne właściwości przedmiotów: „Mówiłem, a głos mój zmieniał barwę, jakbym trzymał/w ustach farbkę”; „Nie mogłem krzyczeć,/bo struny miały ani grama obcego stopu, zrobione/z tego samego srebra, co kamień (…)”. W podobnych znaczeniowych korelatach ze zmysłami występuje często ciało: „Wyszedłem do ogrodu zrywać jabłka, a obudziłem się/we własnych wnętrznościach” (Raj utracony); „W ciemnościach szkliły się moje oczy,/w których lód uwięził ptasie łajno i piasek” (Oparzelina). W wierszach z tomu Zwłoka ciało — ludzkie czy zwierzęce — wpisane zostaje w bolesną, nieraz też brudną, cuchnącą i duszną metafizykę. Ciało opowiedziane jest na wiele sposobów, za każdym razem jednak uwagę przyciąga szczegół związany z umieraniem: „Ciało/zamieniało się w popiół: zrzucało skórę i mieściło się w garści” (Karbid).
Swego rodzaju przechodzenie na stronę śmierci, „wczytywanie się” w jej metafizykę jest u Gajdy czymś zaskakująco naturalnym — choć nie bezbolesnym — i nieuniknionym. Mówienie o śmierci, przepowiadanie jej, nieustanne przypominanie o jej cichej obecności jest obowiązkiem głosu obecnego w tekstach ze Zwłoki. Obowiązek ten wydaje się nie tyle nabyty, ile „wrośnięty” w samą genezę tych wierszy. W tworzonych przez autora obrazach brzmią bowiem echa dawnych, zasłyszanych, przeżytych historii, których znaczenie sięga daleko poza czas i których ważność nie daje ująć się w realistycznych obrazach. Dlatego też każdej wizji, każdemu opisywanemu miejscu, zdarzeniu nadany został emocjonalny ładunek. Dworzec, mieszkanie, droga, wreszcie miejsca widziane tylko we śnie zostają emocjonalnie naznaczone. Niedefiniowalne zyskuje barwę, brzmienie, niekiedy zapach i smak.
Język, którym posługuje się Gajda, tworzy rzeczywistość pełną wizji, przeczuć, szczegółów, jednocześnie spetryfikowaną, zadziwiająco konkretną (podobnie jak w debiutanckim tomie Hostel). Proponowana przez autora opowieść o wszystkim, co wiąże nas z pulsującym życiem, a mimo to sprowadza w ciemne, duszne rejony nicości, kresu uwodzi i tym samym sprawia, że sięgnąwszy po Zwłokę, nie sposób jej zapomnieć.
—
Jakub Skurtys, Lustro tak ciemne i głębokie, że pochłaniało noc, [w:] Fundacja im. T. Karpowicza, styczeń 2011 r.
Związany z łódzkim środowiskiem poetyckim Piotr Gajda zaprezentował w minionym właśnie roku swój drugi tom (po całkiem nieźle przyjętym Hostelu, 2008), dołączony tym razem do siódmego numeru “Arterii”. Jeśli Hostel był zbiorem wierszy trudnych, opartych na zgłębianiu egzystencjalnych i metafizycznych bolączek, to Zwłoka wydaje się jeszcze trudniejsza, jeszcze ciemniejsza i zimniejsza. Pozostaje jednak zimna w pewien wyrafinowany, poetycki sposób — jakby rzeźbiono ten tom w lodzie, który najpierw skuł, a potem zlał ze sobą ludzi i budynki, powietrzu zaś nadał fakturę szronu: “Mróz trzaska jak szczapa. Zagłusza przeciągłe wycie psa, / którego pan zamarzł na przystanku. Ty też zamarzasz, chociaż / grzejesz się nad lustrem” (Hipotermia). Dzięki umiejętnemu obrazowaniu i posługiwaniu się metaforą, wiersze Gajdy pozostają krystalicznie czyste, do tego stopnia, że można patrzeć przez nie na drugą stronę — a tutaj już wedle woli — w potencjalny zamęt uczuciowy bohatera lirycznego lub w kostniejącą, odwlekającą znaczenie strukturę języka.
Oba tropy wydają się trafne, bowiem Gajda przeprowadza w nowych wierszach wizualny mariaż. Niby wychodzi od sytuacji, zapowiadając poezję opisową i zgłębiając pejzaż, by potem przejść do pytań wykraczających daleko poza immanencję krajobrazu; do pytań metafizycznych, w których wątpliwości, ból fizyczny, kontemplacja i język motywują się wzajemnie. Potem znów odwraca narrację, stawiając w centrum bohatera, powołując antropocentryczny podmiot, wokół którego zagina się przestrzeń (głównie jesienno-zimowa) oraz czas (z akcentem na przeszłość, stale obecną lub powracającą). Po chwili dostajemy sygnał o interioryzacji i ciało bohatera staje się ciałem świata lub świat przybiera wymiar cielesny:
Wszedłem do ogrodu zrywać jabłka, a obudziłem się
we własnych wnętrznościach. Wokół wybijano mój strach
na monetach. Czułem ich zimno, brzęk tępy niczym odgłos
mokrego żwiru zrzucanego na deski.
(Raj utracony)
Ta droga pozwala dostrzec w poezji Piotra Gajdy jej egzystencjalny, prawie gnostycki wymiar, ale przede wszystkim kieruje na sylwetkę poety (raczej jako konstruktu tekstowego, niż realnego autora), który w umiejętny, stonowany, a zarazem przekonujący sposób potrafi przedstawić swój świat wewnętrzny. Akcent położony na silne “ja” liryczne powoduje, że teksty te czyta się trochę jak wyznania, chociaż świadomie ubrane w kostium wiersza i wyposażone w poetycki naddatek, na swój sposób wyestetyzowane. W żadnym razie nie jest to jednak zarzut pod adresem autora, bo właśnie ten “poetycki naddatek” przypomina, że nadal mamy do czynienia z wierszem, że język nie tylko nas uwodzi, ale również zwodzi, tocząc swoistą grę z czytającym.
Zwłoka jest bowiem tyleż obcowaniem z umarłymi, co szansą na takie obcowanie, osiągniętą właśnie dzięki pisaniu, z całym jego zapleczem utrwalania minionego i odnoszenia się z nostalgią do nieistniejących sensów. Umarli powracają więc jako konkretne postacie (córki, ojca, zabitych zwierząt) i jako figury samego powrotu, możliwość, czy raczej świadomość echa i powtarzalności, w którą wikła się język:
Bezimienni żyją pod korą brzozy, kaszlą i plują krwią.
Pamięć rozpuszcza się w dymie z kartoflisk,
potem wraca do wioski i dusi dzieci.
My żyjemy, zgaduje starzec i na wszelki wypadek ucieka.
(Łęty)
Przekonująco prezentują się u Gajdy również wszystkie shiftery, które na chwilę rozbijają jednolitość języka. Mam tu na myśli i kursywę, sugerującą cytat (z żywych — jako dialog, z umarłych — jako sermocinatio), i pytanie, pozornie tylko retoryczne, za każdym razem powołujące adresata. Nie ważne, czy będzie nim jeden z bohaterów wiersza, czy sam podmiot, czy też różnie rozumiana przestrzeń, w której pod pokrywą z lodu lub ciekłej stali toczy się wewnętrzne życie. Za każdym razem pytanie dynamizuje wiersz, a zarazem odwleka sens, jest krokiem w przyszłość lub przeszłość, naznaczonym pragnieniem przeniknięcia tajemnicy:
Lubisz zapach markerów, tatusiu,
narysujesz słoneczko? Weź żółty, do pępka dorysuj
promienie i zacznie świecić, żebym przestała się źle śnić.
Komu, córeczko? Matce, z którą w polarną noc sadziłem
las, żeby w chłodny poranek nie zabrakło opału? Mnie,
bo wpatrywałem się w astmatyczną żarówkę, aż oślepłem
i usłyszałem, jak ciemność ustępuje przed jej suchym
kaszlem?
(Światłoczułość)
Pytanie skierowane zostaje w pustkę, w miejsce nieobecności, w stronę umarłego dziecka, gdy “dusza ulatnia się jak gaz z piecyka”. Tajemnicy jednak przeniknąć nie można (zwłaszcza tajemnicy powrotu), a poecie pozostaje tylko stawianie uważnych kroków dookoła i ciągła praca w języku.
Tomasz Cieślak tłumaczy na okładce Zwłoki, że świat Gajdy jest “nie ze słów, a z emocji i przeczuć”. Można o tej uwadze zapomnieć, mimo że na tle tekstualności tryumfującej w naszej najnowszej poezji, wiersze te rzeczywiście wyglądają jak opowieść z dzieciństwa, nasycona przerażeniem, ale pozbawiona możliwości magicznej ingerencji. Nie działają u Gajdy żadne zaklęcia, a profetyczny ton, który zbliża go do rytuału, stawia raczej przed nieskończoną pustką i niekończącą się wątpliwością.
Byłoby to jednak zbyt duże uproszczenie, gdyby czytać te wiersze wyłącznie w kategoriach opowieści, przerażającej baśni, z akcentem na głos i osobę mówiącego. Kiedy powrócić bowiem do kwestii obrazowania, to właśnie w języku, a nie w granicznych emocjach, widać precyzję Gajdy i cierpliwość w stawianiu kolejnych słów. Wobec niemożności ujęcia owej “tajemnicy”, pozostaje kroczenie wokół niej, budowanie obrazów i ścieżek, które za każdym razem rytualnie przypominać będą jedynie, że nadpisane zostały wokół “czegoś”. Może również i tutaj tkwi zwłoka – nie tylko w umieraniu i życiu rozumianemu jako ulotny ślad wszechobecnej śmierci, ale także w wypisywaniu, czy raczej rzeźbieniu krajobrazu w słowach; w cierpliwych i rzemieślniczych (średniowiecznych niemalże) ruchach pióra. Do tych umiejętnie prowadzonych opisów powracać można ilekroć zmęczy Cioranowski patronat nad tomem. Wielokrotnie na jednym obrazie udaje się bowiem poecie uchwycić po Breughlowsku alegorię i detal, ogólne zasady i jednostkowe przeżycia:
Może skakać po kamieniach,
kłaść na grzęzawisku palto, pójść za odbitym
od podszewki światłem lub wspinać się po wyłomach,
nad bruzdę wilgotnej ziemi ze śliską rosówką.
Coś wybierze. Zasieje na hałdzie trawę, podpali
torf i usiądzie przy ogniu. Robak spulchni skorupę,
obcas utkwi w błocie. But zsunie się ze stopy.
(Prawidła)
Nader istotny wydaje się u Gajdy moment zawieszenia, uchwycenia czasu w trakcie pracy i przecięcie go z pozaczasowym, transcendentnym spojrzeniem. Poeta ujęty jest więc i jako liryczny bohater, uczasowiony, poddany napięciom i emocjonalnym kryzysom, i jako teoretyczny demiurg, który świat stwarza w słowach, nadaje prawa i postrzega całe istnienie jako “już dokonane”, licząc się równocześnie z jego skażeniem w miarę oddalania się od stwórcy. Między alegorycznością i detalem rodzi się podobne napięcie, jak między patrzącym i przeżywającym. Słowa odklejają się od zdarzeń, bo “Nikt nie wierzył w ani jedno słowo. A usłyszane / dryfowało jak porzucone wiosło albo drzazga z arki” (Liryka lokalna).
Dramatyzm tych wierszy wynika (i zarazem prowadzi, zapętlając się w punkcie wyjścia) z teologicznego i dualnego postrzegania świata, które pęka pod wpływem refleksji i emocji. W końcu zaciera się różnica między życiem i śmiercią, a oba stany popadają raz to w gnicie lub próchnienie, raz w sterylność i jałowość. W końcu prowadzeni śladem podmiotu, w paradoksalnie ostatnim, a zarazem tytułowym wierszu, przystajemy na motywującą cały tomik wątpliwość Gajdy:
Ci będą mówić do ciebie na głos, dopóki nie wbijesz
w ściany gwoździ pod ich święte portrety. W końcu sam siebie zapytasz:
po której stronie jest niebo, po której piekło? W domu nie będzie lustra
i klucza, a oni zaczną gromadzić się w stada, skakać przez płonącą
obręcz.
(Zwłoka)
—
Sławomir Płatek, Zróbcie miejsce na złe myśli (Szkic
krytyczny o poezji Piotra Gajdy), [w:] http://www.salonliteracki.pl/ - 30.12.2011
|
Kolejność wydawania
tomików poetyckich to jedna ze zagadek rynku, przeoczana i zaniedbywana.
Zdarza się nazbyt często, że nie tylko debiut (przeładowany, czy
niedopracowany), ale i kontynuacja wypadają blado. Pomysł na pierwszą książkę
pieści się zwykle przez wiele lat, dokarmia, obrabia. Druga? Niezależnie od
jej założeń nie powinna wyglądać jak wydruk odrzutów z pierwszej, a niestety
często tak właśnie wygląda.
To oczywiście skrajność, w
wypadku Piotra Gajdy wcale nie jest źle, ale chyba jednak zasadniczego,
strukturalnego pomysłu na nr 2 nie było. Gdyby wyszła najpierw Zwłoka,
a potem Hostel, byłoby wszystko jasne. Świetny debiut i jeszcze
lepsza kontynuacja. Mamy jednak te same dwa tomiki z drobną pozornie różnicą
- w innej kolejności. Matematycznie się zgadza. Suma 1+1 jest ta sama,
niezależnie, jak by obracać jedynki. A jednak suma brzmi: wyjątkowy debiut, a
potem zniżka. O ile wiersze z Hostelu zabrały mnie ze sobą, o tyle
te ze Zwłoki ja musiałem wywlekać z książki. Nie potrafię inaczej
tej różnicy opisać. Warsztatowo, tematycznie, stylistycznie - obie książki
stanowią monolit. Co z tego, skoro „coś” się dzieje, i jest to coś nie do
przeoczenia.
Być może problemem jest
przedobrzenie. Są autorzy, którym drobne niedbalstwo osobliwie służy. Tak,
jak są osoby, którym nonszalancja dodaje wdzięku, choć bynajmniej nie
każdemu. Tego rodzaju nonszalancję można odnaleźć w Hostelu i choć
ciężka atmosfera tej książki niezupełnie pasuje do określenia „wdzięk”, to
można się umówić na tego rodzaju skrót. Zwłoka wyraźnie traci polot.
Miejsce intuicyjnego pisania i przyzwolenia na intuicyjne czytanie zajęły
konstrukcje myślowe, chyba zbyt przemyślane, uzupełnione o szczegóły, mające
naprowadzać i precyzować logicznie ułożone sensy.
Tę diagnozę zdaje się
potwierdzać sam Gajda. Tu i ówdzie pojawiają się nie wiadomo czemu służące
zagłębiania odautorskie w interpretację wierszy, podczas gdy jedna z ich
zasadniczych wartości polega na niejednoznaczności interpretacyjnej. Na
wyczerpaniu analizy w polu nastroju, ominięciu warstwy intelektualnej. Co
dziwniejsze, autor (jak twierdzi w wywiadzie dla Roberta Rutkowskiego)
sugeruje się opiniami wiszącymi na jednym z portali internetowych, gdzie
niestety dokładne czytanie wierszy nie jest standardem. Oczywiście
niedokładny czytelnik, to też czytelnik i należy brać go pod uwagę, ale tylko
do pewnego stopnia.
Mam nawet wrażenie, że to
całe prostowanie w tym szczególnym wypadku psuje poezję. O ile Różewicza
trzeba (nakazowo - rozdzielczo - trzeba) czytać w określony sposób, o tyle
Gajdę - proponuję w nieokreślony. Wyciąganie prywatnych inspiracji,
poprawnych zrozumień, analiza logiczna - to wszystko nie służy jego wierszom.
Są jak radio - działają na wyobraźnię. Są jak (paradoks!) książka. Każdemu
podpowiadają inną twarz bohatera, a jednak wciąż jest to ta sama książka dla
wszystkich. Może w tym jest problem różnicy między Hostelem a Zwłoką
- za dużo domagania się. Presja już nie tyle autora na wiersze, co wierszy na
wiersze. Ciężar własny.
Obie książki Piotra Gajdy
dają pretekst. Od razu rodzi się pytanie - pretekst do czego, jak go
wykorzystać, czym ten pretekst jest motywowany? Otóż nieważne. To zdanie
wystarczy: dają pretekst. Uchylają szczeliny do czegoś, czego nie chcę nawet
próbować w tym szkicu opisywać, bo nie wyręczę poety. Dowodzenie, że po
drugiej stronie szczeliny jest najzwyczajniej odbicie czegoś, co mamy już w
garści, zabiera energię. Czas totalnej prywatności poezji nie daje takich
szans. Każdy jest człowiekiem na własny użytek, nie ma czego odkrywać, skoro
wiemy jak mamy na imię, gdzie mieszkamy i że umrzemy. Traktowałem (i nadal
chciałbym traktować) poezję Piotra Gajdy jako specyficzną odpowiedź na
„kobiece” pisanie - mocno subiektywną, nie interpretowalną - bo osobisty
stosunek do niej nie powinien być oparty na logicznej interpretacji. Ten
szkolny nawyk jest zaledwie wycinkiem horyzontu. A wracając do „kobiecych”
wierszy, zwłaszcza tych irracjonalnych, opartych na nastroju - Gajda ma do
zaproponowania po prostu coś więcej. Z rzeczy dodanych - autentyzm. Z
odjętych - infantylność. Jeśli poezja ma iść w takim kierunku, w stronę mocno
zmetaforyzowanej, nieprzystającej symboliki nastroju - to zdecydowanie wolę
podejście Gajdy od podejścia paru młodych poetek.
Wisi nad wierszami obu
zbiorów parę myśli zasadniczych. Można je zbierać z atawistycznych skojarzeń,
własnych wizji po lekturze, kontekstu całości. Jest tu dobrze sprecyzowana
osobowość twórcza, typ wyobraźni. Pesymizm wart poznania dla samej ścieżki,
która przezeń biegnie. Autor prowadzi tę ścieżkę świadomie, z wyczuciem i
polotem.
Pojawia się zapowiedź
trzeciego zbioru. Jak twierdzi autor (w przytoczonym już wywiadzie), ma być
inna od poprzednich. Niech będzie inna. W jakość nie mam powodu wątpić. Ale
wszystkie pozostałe rzeczy, niech będą „inne”.
Piotr
Gajda, Zwłoka,
Biblioteka Arterii, SPP Oddział w Łodzi, 2010
Szkic nagrodzony w 2011 roku drugą nagrodą w łódzkim konkursie
krytycznoliterackim
— |
Grzegorz Kociuba, Myśli przy „Zwłoce” – recenzja tomu Piotra Gajdy, [w:] „Poezja Polska”, 12.03.2011 r.
Czytam tomik Piotra Gajdy „Zwłoka” i myślę, o tym, że poezja, ta dobra, oryginalna, inwencyjna, jest z innego porządku. Wymyka się racjonalnym kategoriom, modelom schematom, bowiem istnieje na wszystkie strony; jej semantyka raz po raz przekracza siebie samą, otwierając swe znaczenie na to, co dziwne, zaskakujące, nieprzewidywalne.
Obrazy w wierszach Gajdy są wyraziste, sugestywne, drapieżne, a przy tym nie dające się łatwo przetłumaczyć na dyskurs, bronią się przed bezpośrednim odnoszeniem ich do rzeczywistości pozajęzykowej, do tzw. życia. Są skrajnie kreacyjne, zawzięcie strzegą swojej autonomii, a jednocześnie nie mają w sobie nic z wydumanej, programowo realizowanej konstrukcji. Płyną „naturalnie”, jakby były przedłużeniem bycia, jakby egzystencja spontanicznie je z siebie wydzielała. Zapewne prowadzą ze sobą jakiś rodzaj wielogłosowej rozmowy, ale tej rozmownie da się, na dobrą sprawę, uchwycić od zewnątrz, nie można jej posłuchać, stojąc z boku, wybierając dla siebie status obserwatora. Trzeba w te obrazy wskoczyć, trzeba się nimi stać, by poczuć ich liryzm i grozę, afirmację i negację, patos i ironię. W tych obrazach są części ciała, wnętrzności ludzi i zwierząt, wędrują przez nie ludzie i lasy, ślimaki i ryby, larwy i węże, gawrony i zające…To wszystko się wzajemnie tasuje, miesza, nawzajem wymienia, tworząc ruchliwą magmę, a zarazem precyzyjny kosmos. Te obrazy są względem siebie skrajnie samotne, ba, tworzące je elementy zdają się zatomizowane, monadyczne, a zarazem, jakimś cudem, udaje się im o siebie zahaczać, łączyć ze sobą, by otwierać możliwość dla innych obrazów, by tworzyć swoje-nie-swoje ciągi dalsze. Te obrazy tak nagle się urywają, jak niespodziewanie się pojawiły. Ich miękkość przepoczwarza się w chropawość, a ta z kolei w drapieżność, drapieżność ta znowu w okrucieństwo, a ta jeszcze w ironię, a ta na koniec w łagodność. I tak od pierwszego do dwudziestego dziewiątego wiersza tomiku.
Nie wiem, czy są jakieś dyskursywne wypowiedzi Gajdy na temat poety i poezji, ale w jego wiersze wpisano wyraziste intuicje na temat bycia poetą i procesu rodzenia się wiersza.
Poetą nie jest ten, kto ciuła obrazy, kleci wersy, ustawia cegiełki strof, ale ten, kto jest nieustannie atakowany przez roje przeczuć, intuicji, myśli i przedmiotów, znaczeń. Żeby się przed nimi bronić, musi je zapisywać, musi raz po raz otwierać w sobie śluzy, żeby zgromadzony w nim nadmiar mógł się przelać w metafory, wersy, zdania, strofy…Tak rozumiany poeta nie ma punktu dojścia, bowiem jest ciągle w drodze. Ta droga może się w pewnym momencie urwać, gdy obrazy przestają atakować. Poezją jest więc ten stan egzystencji/podmiotu/osoby, w którym powstaje wiersz. Wszystko, co wokół tego się dzieje (tomiki, promocje, festiwale, nagrody, stypendia) to literacki biznes, rzecz na pewno istotna, ale istniejąca na zewnątrz tego, co jest istotą poezji, czyli samego aktu poetyckiego.
Wiersze Gajdy to wieloznaczne, wielogłosowe obrazy, które dla mnie przypominają instalacje. Czym różni się instalacja od, dajmy na to, obrazu albo rzeźby? Otóż obraz, rzeźba nie tylko są bardziej jednostronne materiałowo, ale, co może ważniejsze, inaczej istnieją w przestrzeni. One są w tej przestrzeni określone, zdefiniowane, zajmują w niej miejsce jako to-a-nie-co-innego, tymczasem instalacja nie dość, że jest materiałowo (najczęściej) synkretyczna, to jeszcze inaczej istnieje w przestrzeni; nie tyle istnieje, co raczej na chwilę wynajmuje w niej miejsce. Niepewność wynajmowanego przez nią miejsca wynika z ontycznej niepewności niej samej. Jest wszak hybrydą, amorficznością, istnieniem, które kwestionuje swoja istotność, a zarazem z całą mocą podkreśla, że nie ma mocniejszej istotności nad te, co ma odwagę siebie kwestionować. W końcu nicości nie boi się tylko to, co w każdej chwili jest gotowe w nią wejść.
Instalacja, poprzez swoje niedomknięcie, pokazuje otwartość przestrzeni. Uzmysławia, że nie tylko jej status jest chwiejny, niepewny jest również status samej przestrzeni. Rzecz w tym, że sama przestrzeń, mówiąc paradoksalnie, słabo osadzona jest w przestrzeni; przestrzeń, poprzez swoją otwartość, odkrywa własne niedomknięcie, to mianowicie, że nie potrafi zdefiniować swoich granic, nie umie samej siebie raz na zawsze osadzić.
I coś podobnego jest w wierszach Gajdy. U tego poety obrazy-instalacje także nie mają oparcia w sobie. Tak szybko przepływają, mutują, przepoczwarzają się, że nie mają czasu na to, by ustabilizować siebie semantycznie, i przestrzennie. A na czym taka stabilizacja się zasadza? Na pewnych formach replikacji. Skoro obrazy Gajdy, mówiąc paradoksem, replikują głównie oryginalność, to jak mają siebie stabilizować? Jest to po prostu niemożliwe. I chwała im za to, bo pokazują odwołując się niby do poezji obrazu, tradycji, ciągłości, że ani obraz, ani tradycja, ani ciągłość nie mają ostatecznego uprawomocnienia; wciąż od nowa muszą podejmować trud stabilizowania swojej istoty w oparciu o swoje istnienie.
Czytam tomik Piotra Gajdy „Zwłoka” i myślę, że poeta z Tomaszowa Mazowieckiego gra w innej lidze niż większość autorów najnowszej polskiej poezji. To, co proponuje Gajda, wyrasta nie tylko ponad średnią poetyckiej produkcji, ale dystansuje także autorów jadących w czubie peletonu. Tak trzymać!
—
Anna Spólna, Ciemne, głębokie lustro, [w:] „Miesięcznik Prowincjonalny” Nr 4 (127)/2011
Zostaliśmy uprzedzeni. Okładka i tytuł tego tomiku nie pozostawiają wątpliwości — to będzie bolało.
1. Zwłoka oznacza odsunięcie w czasie czynu albo decyzji, tym samym moment zawieszenia, jak w wierszu otwierającym książkę poetycka Piotra Gajdy:
Zawieszony pomiędzy zamiarem a skokiem.
Jakby przysiadł na murze cmentarza i nie wiedział,
w którą stronę obrócić twarz, szukać słońca
czy bluszczu?
(Prawidła, s. 8)
Jednocześnie kojarzy się ze zwłokami, a pośrednio z obserwowaniem i doświadczaniem śmierci. Bohaterowie zbioru nie mogą uciec od jej przemożnej obecności. Pomiędzy dziećmi i rodzicami snują się nici dziedziczonych traum, bolesna więź pamięci buduje ich życie po życiu (Argon, Łęty, Skorupa). Najbardziej przejmującym wierszem z tego cyklu jest Światłoczułość, rozmowa z „źle się śniącą” córeczką, ciemnością i lękiem (s.13).
2. W mrocznych wierszach Gajdy łatwo zmylić tropy. Symbole — ogień, nić Ariadny, ryba, karawana, gwóźdź przebijający ciało nie znaczą, nie nazywają sensów. Jego świat jest ahistoryczny, choć gromadzi fragmenty rozproszonych opowieści: kolejne inwazje koczowniczych ludów suną przez nieprzyjazny obszar lodu i piasku, bezimienne i obce sobie nawzajem (Boża inwazja, s.15). Nie ma dokąd uciec przed nadwrażliwością, żadne religie nie osłodzą leku — oparciem nie będzie ani Budda „żółty jak budyń”, ani Chrystus jako wielkanocny „słodki baranek, który rozpuści się w dłoni” (Cukry, s. 20). Równie niepokojące, jawnie zdesakralizowane są opisy katedry, z obco brzmiącym tonem jej dzwonów, figurami Papieża i Kardynała zagarnianymi przez martwe drzewa w parku, larwą jako pieczęcią niezgody na drzewcu krzyża (Big Bang, s. 22). Odmienność spojrzenia poety — wizjonera ujawnia się najpełniej w wierszach odwracających znajomy porządek myślenia i mówienia o rzeczach ostatecznych. Jak w Szreni, z obrazem zająca schwytanego „daleko w lesie we wnyki, / po którego nikt nie przyszedł” (s. 29). Jak w Schizmie, gdzie parafraza ewangelicznych słów i dwuznaczności zadawanych pytań ujawnia bunt oraz ukrytą pod nim rozpacz porzucenia:
A jeśli Bóg zwierząt jest kierowcą ciężarówki? Setki razy
widziałem na drodze rozjechane ścierwo i zadawałem
pytanie: czemu je opuścił? Jak dog, który aportując
odbiegł za daleko od pana i już nie powrócił.
(s.24)
3. Opisy utraconego raju, zmienionego w rzeźnię, stają się wyzwaniem dla wrażliwości. Pejzaże — miejskie czy podmiejskie — są u Gajdy nadrealistycznie przerysowanymi obszarami osaczenia, zagrożenia, pułapek. Przestrzeń „pęka, trzaskają / jej ścięgna” (Świat, s. 31). Jest zawsze silnie zmetaforyzowana, jak w wierszu Liryka lokalna, przetwarzającym swojski koloryt lokalny (miejscowi, popijający w bramach, prowadzący niespieszne spory, snujący swoje zmyślone historie) na opowieść o żegludze donikąd, bez ocalenia (s. 9). Na dworcu „Megafon zapowiada / apokalipsę, pluje krwią” (Nadbagaż, s. 21). Katastroficzne wizje atakują zmysły podmiotu, po czym płynnie wnikają do wnętrza ciała (Filtry). Jakby wyjęta z turpistycznych płócien Beksińskiego rzeczywistość osuwa się w senny koszmar (Ruiny).
4. Oswojona myśl o własnej śmierci, ujawniana w kolejnych tekstach, uprywatnia katastrofę, wprowadza ją w intymną, najbliższą sferę. Oto Rewers, imaginacyjny zapis samobójstwa:
Przepowiesz mi śmierć? Mysz skradającą się
pod sprężynami łóżka, której zamarło serce,
jakby na drodze stała kotka, która karmi kocięta?
Tego samego dnia słońce zsunie się z dachu
i ujrzę przyszłość w lustrze z wrzącej miedzi.
Ostudzę mleko i przez okno przyjrzę się piołunom
na wzgórzu. Wespnę się na parapet.
Ukryję głowę w ramionach, tuż przed trzaśnięciem
szwów, które łączą mnie z żywymi. Zanim w grzbiet
wbije się pazur.
(s.18)
Bohater przeżył już niejeden koniec świata, kolejne wyobraża sobie po wielokroć, w różnych odsłonach:
Spróbuj włożyć do ust kulę
śniegu. Ze świstem przebije się przez potylicę, na drugą
stronę odrętwienia. W odwilż lepką jak mango.
(Hipotermia, s. 30)
Nieuchronność losu, który — mimo tytułowej zwłoki — musi się wypełnić, zwiastują martwe zwierzęta: psy, owady, ślimaki, robaki, małże. Są na zewnątrz i w środku bohatera, drążonego przez ekspansywna rozpacz, niewładającego już sobą. Jego wnętrze przypomina czasem toczone przez robaki ścierwo, czasem martwą studnię – szyb, w którym na dnie jest „stojąca woda. / Lustro tak ciemne i głębokie, że pochłaniało noc” (Szyb, s. 14.)
* * *
Zapis udręczenia, nawracającej, prywatnej apokalipsy można odrzucić. Można się także w nim zanurzyć. Sprawdzić, jak i dlaczego boli.
—
Wyciągnąłem kopertę ze Zwłoką ze skrzynki pocztowej, schowałem ją do plecaka z napojami i biszkoptami, a potem pojechaliśmy z Zuzią na jej ulubiony plac zabaw w dzielnicy Zdrowie. Dla nieznających Łodzi małe wyjaśnienie: jest to najbardziej zielone miejsce w całym mieście. Ogródek jordanowski, w którym przesiadujemy, otaczają wysokie drzewa, jest cicho, sennie, prawie jak na wsi. Dzieci wspinają się na drewniane palisady, włażą na stare opony, zjeżdżają ze zjeżdżalni, huśtają się na huśtawkach i kręcą na karuzelach. Najmłodsze z cierpliwością wartą lepszej sprawy przekopują piaskownice. Zwykle staram się wybrać ławkę stojącą w cieniu. Z plecaka dobywam książki. Próbuję czytać. Nie jest to sztuka łatwa, co i rusz trzeba coś podawać — to kompocik, to cukierka,to herbatniczka lub kanapkę. Czasem jednak się udaje. Właśnie tak było dzisiaj. Zatonąłem po uszy w... Zwłoce Piotra Gajdy.
Gajda jest autorem szeroko komentowanego i dostrzeżonego przez wielu krytyków tomu Hostel. Niewiele brakowało, by książka ta otrzymała nominację do nagrody Nike. Niestety, sekretarz nagrody przespał jeden rok i z powodów regulaminowych sprawa upadła. Nie zmienia to faktu, że do chwili kiedy została wydana Zwłoka, był Gajda jednym z najciekawszych debiutantów ostatnich lat. Druga książka umocni, jak sądzę, jego pozycję na giełdzie literackiej, wnosi bowiem do tej twórczości nowe tony, stanowi przekonujące świadectwo eksploracji nowych terenów, utwierdzając czytelnika w przekonaniu, iż autor dysponuje głosem w pełni niepodległym, oryginalną dykcją i wyobraźnią zdolną kreować świat niepodobny do żadnego innego, ukazywany z perspektywy klaustrofobiczno-neurotycznej, a mimo to otwarty na język i obraz głęboko zakorzenione w tym, co minione, a co zwykliśmy nazywać tradycją kultury śródziemnomorskiej.
Poniżej kilka notatek na marginesach wierszy Gajdy, które poczyniłem podczas dzisiejszej wyprawy na plac zabaw na łódzkim Zdrowiu.
1. Świat Gajdy jawi się jako pogorzelisko, śmietnik, na którym właśnie dopalają się ostatnie odpadki. Poeta zbiera je i ogląda pod światło. Najchętniej wybiera światło księżycowe, ciemny, matowy blask, dochodzący zza chmur przelatujących po nocnym niebie.
2. Wiersze ze Zwłoki niemal bezwyjątkowo traktują o śmierci. Nie chodzi tu jedynie o obumieranie ludzkiego ciała, odchodzenie osób, przedmiotów i ludzi, ale nade wszystko o śmierć pamięci (kulturowej) i śmierć sensu. Tomaszowski twórca płynie pod prąd zanieczyszczonej ściekami rzeki słów i obrazów, w mętnej wodzie potrąca niesione falą przedmioty. Utwory z nowego tomu to, przeprowadzona z żelazną artystyczną konsekwencją, inwentaryzacja owych dotknięć i potrąceń.
3. Obrazowanie jest niezwykle dynamiczne, to ciąg widzeń (zwidów?), które nieustannie się mieszają, nachodzą na siebie, nawzajem przesłaniają. Mortualna wyobraźnia Gajdy cierpi na ADHD, lubi szybki montaż, wizję totalną, wszechogarniającą. Pierwsze wrażenie: te wiersze są jak worki, w które pośpiesznie wrzucono to, co akurat były pod ręką. Ale ich zawartość w jakiś niewytłumaczalny sposób porządkuje się, hierarchizuje, układa w konstrukcję, którą można próbować zrozumieć, pojąć, odczytać.
4. Świat Gajdy jest dychotomicznie przełamany na pół, przy czym stronę lewą, ciemną, martwą, widać znacznie wyraźniej niż tę drugą, po której światło i życie. Poezja to przedzieranie się, mozolne i raczej bezowocne, z lewa na prawo, poszukiwanie śladów tego, co tam, w tym, co tu, odczytywanie palimpsestu, łamanie szyfru nie do złamania:
Mówiłem, a mój głos zmieniał barwę, jakbym trzymał
w ustach farbkę. Patrzyłem na lamperię. Na smugę cienia
ukrytą we wnęce, w martwej mątwie.
Sięgałem do światła po nasiona, drobne okruszki ze zbitych
żarówek, i noc przynosiła żniwo. Nie mogłem krzyczeć,
bo struny nie miały ani grama obcego stopu, zrobione
z tego samego srebra, co kamień, który spadł na dach
z księżyca. Szedłem wzdłuż linii narysowanej kredą.
Z każdym krokiem cegły w murze puchły jak czerwone
mięso na słońcu. Przeciskałem się przez szczeliny, węższe
od przełyku zarzynanej nutrii. Gruz był ruchomy, ale wierzyłem
wodzie w płucach, dźwiękom w fali.
(Ruiny)
5. Myślenie Gajdy można uznać za myślenie dyskursywne, zdążające do wniosku, pointy, podsumowania. Ale zamiast argumentów otrzymujemy obrazy, niezwykle plastyczne, niemal namacalne, jakby działy się tuż przed oczami obserwatora. Cały wysiłek odbiorcy polega na tym, by zrozumieć ich rytm, odkryć zasadę rządzącą ich przemiennością. Tę zasadę byłbym skłonny nazwać ekspresjonizmem asocjacyjnym (metafory i porównania eksplodują na naszych oczach).
6. Obrazy dość często bywają łączone łańcuchowo, tzn. część struktury semantycznej danego obrazu zazębia się z częścią struktury obrazów poprzedzającego go i następującego po nim. Część wierszy sprawia wrażenie coraz bardziej zaciskających się i rozrastających węzłów — nie do rozcięcia nawet mieczem Aleksandra. Zdarzają się teksty zbudowane na jednym obrazie (symbolu), którego polisemantyczne echo niejako otwiera tekst na niewyrażalne:
Odbita na śniegu samotność —
zając schwytany daleko w lesie we wnyki,
po którego nikt nie przyszedł.
(Szreń)
7. Niezwykła rola tytułów, które są jak enigmy do łamania szyfru wierszy.
8. Okruchy symboli chrześcijańskich rozsiane w utworach ze Zwłoki, odniesienia do Nowego i Starego Testamentu. Zwłoki poety są zwłokami chrześcijanina, poruszającego się chaotycznie wśród rudymentów wiary, usiłującego rozpoznać znaki, które straciły na znaczeniu, aplikującego współczesnej logorei opowieści z Księgi Genesis, Księgi Wyjścia i Ewangelii (Schizma, Raj utracony, Łazarz, Morze Czerwone, Iskry, Oparzelina).
Rację miał Tomasz Cieślak, kiedy pisał, że trzeba te wiersze czytać powoli.
Powoli i po wielekroć. Nie można nie dodać, że ogródek jordanowski nie jest szczególnie odpowiednim miejscem na tę lekturę.
—
(598)/2012
1.
To będzie długa podróż z twardym irysem w ustach.
Ze słodkim barankiem, który rozpuści się w dłoni.
Druga książka Piotra Gajdy, Zwłoka, przynosi kolejną porcję wierszy, które przenika surrealistyczne obrazowanie, bajkowe rekwizytorium i imaginistyczna fraza. Poeta z Tomaszowa, późny debiutant związany ze środowiskiem łódzkim, coraz lepiej czuje się na scenie poetyckiej. Dostajemy do ręki tom spójny i równy, w którym Gajda snuje kolejna odsłonę swojej opowieści o przenikaniu światów – żywych i zmarłych, tkając ją ze snów, obrazów i wspomnień.
Ze słodkim barankiem, który rozpuści się w dłoni.
Druga książka Piotra Gajdy, Zwłoka, przynosi kolejną porcję wierszy, które przenika surrealistyczne obrazowanie, bajkowe rekwizytorium i imaginistyczna fraza. Poeta z Tomaszowa, późny debiutant związany ze środowiskiem łódzkim, coraz lepiej czuje się na scenie poetyckiej. Dostajemy do ręki tom spójny i równy, w którym Gajda snuje kolejna odsłonę swojej opowieści o przenikaniu światów – żywych i zmarłych, tkając ją ze snów, obrazów i wspomnień.
2.
Przeprawiali się
przez kałużę o barwie wątroby. Opuszczali kontynent
na foliowych reklamówkach, wzdętych pęcherzach ryb.
Skąd tytuł Zwłoka? Sądzę, ze to wynik powolnego dziania się, jakie wypełnia jej karty, smakowania w spokoju drobnych przyjemności i wolnego trawienia drobnych smutków. Świat w wierszach Gajdy jest światem w mniejszej skali, jakby stworzonym dla małych zwierzątek, ludzików z drewna, a opowieść w Zwłoce jest opowieścią dziecka, niewinną, bajkową, jak ilustracji Pinokia albo bajek Andersena, do których czasem tylko zagląda groza.
3.
Mówiłaś, wejdź we mnie i zostań
tam przez zimę stulecia.
Bohaterowie wierszy Gajdy są jak małe zwierzątka: tkwią w niszy, ukryci przed światem, zagłębieni w ciepłe miejsca, gdzie mogą schować się przed groźnym, nie dać się porwać; to istoty wtulone w siebie w ukryciu, marzące o tym, by znaleźć lustro tak ciemne i głębokie, że pochłaniało noc; to dzieci patrzące przez zaparowaną szybę na zamieć.
4.
Nie mogłem krzyczeć,
bo struny nie miały ani grama obcego stopu, zrobione
z tego samego srebra, co kamień, który spadł na dach
z księżyca.
Ta poezja flirtuje z wyobraźnią Leśmiana, nastrojem Meyerinka, detalem z Klimta i Muchy, i czasem nawet udaje się jej ten flirt zakończyć sukcesem. Dostajemy wersy, które błyszczą złotem, srebrem, pachną kadzidłem i szukają swojego miejsca na ścieżce, którą wytyczył w polskiej współczesnej poezji Roman Honet. Gajda bardzo chce nas zabrać do malinowego chruśniaka, a jego fraza wije się jak secesyjna linia roślin na sztukaterii, czasem tworząc piękne zakola, a czasem wyprowadzając nas na manowce.
5.
Na jednym drzewcu
wiła się larwa, potem ptak porwał ją do gniazda.
Słowem kluczowym jest śmierć, która krąży poza tym ciepłym miejscem, gdzie ukrył się podmiot, która czeka tylko na jego potknięcie, jak kot na mysz, spokojnie, bez emocji, żeby – gdy tylko pojawi się okazja – wystrzelić i zabrać, zniknąć, pożreć. Dopóki tkwimy w rodzinie, skupieni w norce, dopóki Pod podłogą bije serce myszy, jesteśmy bezpieczni, ale przecież Czerwone światełko / w tunelu zgaśnie w psim oku. Niezmienne pozostaną / inne znaki. Wiosną sukę w rui potrąci pośpieszny. Nie było, nie ma i nie będzie ucieczki. Jest tylko chwilowy letarg, sen.
Przeprawiali się
przez kałużę o barwie wątroby. Opuszczali kontynent
na foliowych reklamówkach, wzdętych pęcherzach ryb.
Skąd tytuł Zwłoka? Sądzę, ze to wynik powolnego dziania się, jakie wypełnia jej karty, smakowania w spokoju drobnych przyjemności i wolnego trawienia drobnych smutków. Świat w wierszach Gajdy jest światem w mniejszej skali, jakby stworzonym dla małych zwierzątek, ludzików z drewna, a opowieść w Zwłoce jest opowieścią dziecka, niewinną, bajkową, jak ilustracji Pinokia albo bajek Andersena, do których czasem tylko zagląda groza.
3.
Mówiłaś, wejdź we mnie i zostań
tam przez zimę stulecia.
Bohaterowie wierszy Gajdy są jak małe zwierzątka: tkwią w niszy, ukryci przed światem, zagłębieni w ciepłe miejsca, gdzie mogą schować się przed groźnym, nie dać się porwać; to istoty wtulone w siebie w ukryciu, marzące o tym, by znaleźć lustro tak ciemne i głębokie, że pochłaniało noc; to dzieci patrzące przez zaparowaną szybę na zamieć.
4.
Nie mogłem krzyczeć,
bo struny nie miały ani grama obcego stopu, zrobione
z tego samego srebra, co kamień, który spadł na dach
z księżyca.
Ta poezja flirtuje z wyobraźnią Leśmiana, nastrojem Meyerinka, detalem z Klimta i Muchy, i czasem nawet udaje się jej ten flirt zakończyć sukcesem. Dostajemy wersy, które błyszczą złotem, srebrem, pachną kadzidłem i szukają swojego miejsca na ścieżce, którą wytyczył w polskiej współczesnej poezji Roman Honet. Gajda bardzo chce nas zabrać do malinowego chruśniaka, a jego fraza wije się jak secesyjna linia roślin na sztukaterii, czasem tworząc piękne zakola, a czasem wyprowadzając nas na manowce.
5.
Na jednym drzewcu
wiła się larwa, potem ptak porwał ją do gniazda.
Słowem kluczowym jest śmierć, która krąży poza tym ciepłym miejscem, gdzie ukrył się podmiot, która czeka tylko na jego potknięcie, jak kot na mysz, spokojnie, bez emocji, żeby – gdy tylko pojawi się okazja – wystrzelić i zabrać, zniknąć, pożreć. Dopóki tkwimy w rodzinie, skupieni w norce, dopóki Pod podłogą bije serce myszy, jesteśmy bezpieczni, ale przecież Czerwone światełko / w tunelu zgaśnie w psim oku. Niezmienne pozostaną / inne znaki. Wiosną sukę w rui potrąci pośpieszny. Nie było, nie ma i nie będzie ucieczki. Jest tylko chwilowy letarg, sen.
6.
W końcu sam siebie zapytasz: po której stronie
jest niebo, po której piekło?
jest niebo, po której piekło?
Czasem jednak obrazowanie w wierszach Gajdy wpada w kakofonię, chaos – plany się mieszają i z „potrawy” robi się breja. Obrazy tracą jasność, nie zyskując w zamian pogłębienia, jak gdyby autor chciał doprawić, a ostatecznie przesolił, i okazuje się, że ciało to prodiż, który kopie prądem, albo pojawia się nagle porowaty kamień przeciskający się przez moczowód i nie wiadomo dlaczego w smażalniach ryb rozłożono święte/ księgi. Metaforyka wymyka się spod kontroli i oddala się w niewiadomym kierunku, byle dalej od sensu, byle bliżej dziwności.
7.
samotność –
zając schwytany daleko w lesie we wnyki,
po którego nikt nie przyszedł.
zając schwytany daleko w lesie we wnyki,
po którego nikt nie przyszedł.
Są jednak wśród tych wierszy naprawdę piękne obrazy, epatujące smutkiem, ciężkie jak atłasowe, duszne zasłony w starym domu, a ty masz siedem lat i zgubiłeś się na strychu, wśród wypchanych zwierząt, zakurzonych skrzynek, starych ubrań. Urocza, melancholijna poezja. Warto poszukać, warto znaleźć.
—
Kinga Trznadel, Po której stronie jest niebo, po której piekło?, [w:] "Fraza" Nr 3-4 (73-74) 2011
Piotr Gajda (ur. 1966) jest poetą, autorem
książki poetyckiej Hostel, wydanej w
2008 roku, laureatem wielu konkursów i turniejów poetyckich, związanym ze
środowiskiem łódzkim. W ubiegłym roku wydał swój drugi tom zatytułowany Zwłoka. Jest to zbiór 29 wierszy, które
tworzą świat na pozór bardzo realny., w rzeczywistości jednak zbudowany z
emocji, wrażeń i wspomnień. Utwory te mogą wydawać się niektórym nieprzyjemne,
a nawet „bolesne” w odbiorze. Czytanie Zwłoki
„boli”, bo zwraca uwagę na to, o czym staramy się na co dzień nie myśleć.
Przypomina o śmierci, która tak naprawdę towarzyszy nam przez całe życie,
stykamy się z nią na każdym kroku. Poeta doprowadza do zatarcia się granic
pomiędzy światem żywych i umarłych, gdyż jest częścią ich obu.
Tytuł tomiku nie brzmi jednoznacznie,
jest grą słowną. Słowo „zwłoka” może kojarzyć się ze zwłokami czyli martwym
ciałem. Taką interpretację uzasadnia kilka wierszy, w których pojawia się
rozkładające się ciało ludzkie lub zwierzęce. Współgra też z okładką tomiku, na
której widnieje drewniana rzeźba przypominająca szkielet albo zmumifikowane
zwłoki. Być może jest to wizerunek przodków, o których poeta często wspomina.
„Zwłoka” to także zwlekanie, przesuwanie czegoś w czasie. Możliwe, że Gajda
chce nam w ten sposób uświadomić, ze odsuwamy od siebie myśl o przemijaniu i
śmierci. Wiemy, że kiedyś nastąpi, ale „zwlekamy” z zastanowieniem się nad nią
i nad sensem życia.
Gdy zaczynamy czytać drugi tomik Gajdy,
mamy wrażenie, że jest to poezja o charakterze opisowym. Poeta ukazuje różne
pejzaże, które zmieniają się tak, jak przesuwane w zwolnionym tempie slajdy.
Uwagę przykuwają różne szczegóły, których pojawienie się stanowi często
przełomowy moment utworów. Obraz zawęża się do jednego konkretnego fragmentu
rzeczywistości, który nie jest już częścią świata opisywanego, ale stanowi
fragment świata wewnętrznego bohatera.
Poezja Gajdy ma charakter
egzystencjalny, skupia się na osobie autora. Teksty przypominają wyznania –
czujemy się tak, jakbyśmy mieli bezpośredni dostęp do myśli i wewnętrznego
świata poety. Bohater liryczny jest rozdarty między różnymi sposobami
odbierania świata. Ma świadomość przemijania i nieodwracalności pewnych
procesów, ale jednocześnie czuje się mocno związany z przeszłością, którą wciąż
żyje w jego świadomości. W utworach Gajdy brzmi echo dawnych, przeżytych i
zapamiętanych historii. Poeta opisuje minione wydarzenia, przywołuje
nieżyjących (ojca, córkę, zabite zwierzęta). W ten sposób przybliża czytelnikom
świat umarłych. Pozwala w pewnym sensie z nim obcować, tak jak on sam z nim
obcuje i jest jego częścią. Dla poety proces pisania, tworzenia poezji jest
sposobem obcowania z przeszłością, utrwalania tego, co już nie istnieje
materialnie, ale wciąż jest obecne w pamięci.
Gajda zadaje w swoich wierszach dużo
pytań. Pozornie są one retoryczne, kierowane do jakiegoś wskazanego w tekście
adresata, czasami do bohaterów wiersza, niekiedy poeta stawia je sobie lub
czytelnikom. Pytania dynamizują utwory, budują napięcie i odwlekają moment
poznania znaczeń utworów.
Lubisz zapach
markerów, tatusiu,
narysujesz słoneczko?
Weź żółty, do pępka dorysuj
promienie i zacznie
świecić, żebym przestała się źle śnić.
Komu, córeczko? Matce,
z którą w polarną noc sadziłem
las, żeby w chłodny
poranek nie zabrakło opału? Mnie,
bo wpatrywałem się w
astmatyczną żarówkę, aż oślepłem
i usłyszałem, jak
ciemność ustępuje przed jej suchym
kaszlem?
(Światłoczułość)
Tematem wielu wierszy poety jest ciało.
Niekiedy jest ono ich głównym „bohaterem” – opisywane na różne sposoby, będące
nieodłącznym elementem procesu umierania. Ciało może być „workiem kości
wykopanym z ziemi”, może „zrzucać skórę i mieścić się w garści” (Karbid), zmieniać się w popiół. W
wierszu Cukry poeta pisze: „Ciało to
chińska litera, gniazdo utkane z zaskrońców./ Wciąż w jednym kawałku na jednej
łyżeczce żelatyny”. Ciało bohatera staje się ciałem świata, albo to świat
przybiera cielesny kształt:
Wyszedłem do ogrodu
zrywać jabłka, a obudziłem się
we własnych
wnętrznościach. Wokół wybijano mój strach
na monetach. Czułem
ich zimno, brzęk tępy niczym odgłos
mokrego żwiru zrzucanego na deski.
(Raj utracony)
Poeta przywiązuje dużą wagę do wrażeń
zmysłowych, zwłaszcza dźwiękowych i wizualnych. Przy pomocy smaku, brzmienia
czy zapachu stara się wyrazić to, co na pozór jest nie do zdefiniowania, przede
wszystkim uczucia, wrażenia i emocje. Ostatni wiersz tomiku, od którego
pochodzi tytuł całości, wyraża poznawcza niepewność poety, niemożność
rozstrzygnięcia tu na ziemi spraw ostatecznych:
Ci będą mówić do
ciebie na głos, dopóki nie wbijesz w ściany gwoździ
pod ich święte
portrety. W końcu sam siebie zapytasz: po której stronie
jest niebo, po której piekło?
(Zwłoka)
Niepewność, wątpliwości wyrażone przez
Gajdę w zamykającym tom wierszu, mogą być uznane za motywy przewodnie całego
tomiku. Dzięki nim zaczynamy zastanawiać się nad własnym miejscem w świecie,
nad tym, do czego zmierzamy i gdzie dojdziemy u kresu swojego życia. Wiersze
zebrane w tomiku przypominają wspomnienia z dzieciństwa i migawki z życia
bohatera. Na pozór niewinne obrazy, zwyczajne wydarzenia, zostały opisane jak
traumatyczne przeżycia, pełne makabrycznych scen. Takie postrzeganie świata
przez poetę może uświadomić nam, że świat, w którym żyjemy, nie jest
skonstruowany wyłącznie z rzeczy pięknych i przyjemnych, że jeśli nawet na co
dzień nie stykamy się ze śmiercią i zniszczeniem, to w każdej chwili możemy ich
doświadczyć i musimy być na nie przygotowani.
—
Grzegorz
Kociuba, Hałaśliwy majak zdarzeń, [w:] „Migotania” Nr 2 (39) 2013
nie jestem po żadnej ze stron waszej
planetoidy.
Piotr Gajda
Piotr Gajda (ur. 1966 r.) bardzo konsekwentnie
realizuje swój poetycki projekt. Po tomach Hostel (2008) oraz Zwłoka (2010), oba wydane w bibliotece kwartalnika „Arterie”,
opublikował trzecią książkę poetycką zatytułowaną Demoludy[1]. Najnowszy tom Gajdy kontynuuje
poetykę, jaką wypracował autor we wcześniejszych książkach, ale też przynosi
jakości nowe. Jakie? Przede wszystkim wyjątkową szybkość oraz kondensację
obrazów i znaczeń, które sprawiają, że świat przedstawiony tej poezji stawia
nie lada wyzwania dyskursywnej deskrypcji. Po wtóre, gwałtowne zmiany „planów
akcji”, powodujące, że uwaga czytelnika angażowana jest na wiele sposobów; musi
on wędrować w różne strony jednocześnie, aby nadążyć za ruchem obrazów i
znaczeń. Po trzecie, wiersze Gajdy ukazują współczesny świat jako obszar
„erozji”, „durny talk show”, przestrzeń wytrawioną z istotności, w której
nijakie godziny następują jedna po drugiej, a przyszłość jest mglista i
niepewna. W tym ostatnim aspekcie perspektywa podmiotowa ustępuje często
miejsca bohaterowi zbiorowemu, jakiemuś, najczęściej niewyraźnemu, „my”, którym
jesteś(my).
Ma słuszność Maciej Melecki, redaktor tomu i
autor noty na czwartej stronie okładki, gdy pisze o sposobach konstruowania
obrazu w Demoludach:
W technice takich właśnie zestawień jest sporo
z kolażowego montażu, albowiem dużo tu porwanych wątków, zaskakujących ujęć,
gibkich cięć i sugestywnych przetasowań. Wiersze te eksplorują częstokroć
obszary dość minorowe w swej postaci, gdzie trudno znaleźć najlichsze nawet
pocieszenie, ale dzięki asocjacyjnym ciągom, językowym skrętom i zwarciom,
zawsze towarzyszy im, uzyskany w efekcie, realistyczny obrys – przeszywający aż
do szpiku poetyckiego kośćca.
Kolażowość, asocjacyjność, fragmentaryzm, ale
także jukstapozycja, symultanizm, ale również katachretyczna metaforyka, rozgrywająca
się na krawędziach, granicach semantycznej wytrzymałości obrazów i sensów,
służą w tej poezji kilku celom.
Po pierwsze, stanowią wcale przekonujący
analogon świata jako chaosu, w którym wszystko ze wszystkim jakoś się miesza,
zderza, ale niewiele z tego wynika, gdyż komunikacja jest naskórkowa, zdawkowa
i nie służy budowaniu trwałych relacji. Autor Hostelu pokazuje nasz świat jako „płynną rzeczywistość”, jałowy
dryf, a zarazem rodzaj „nowoczesności schizofrenicznej”(Przemysław Dakowicz ),
w której nasza świadomość jest nieustannie rozpraszana; nie potrafi się skupić,
skoncentrować, wyciszyć, gdyż do tego stopnia uzależniła się od zewnętrzności,
świata w jego doraźnym „dzianiu się”, że utraciła kontakt z własną duchowością.
Ten świat nie daje oparcia, bowiem angażuje w siebie tylko po to, aby nas
wycisnąć, skonsumować, przepuścić przez niwelującą maszynerię.
Po wtóre, są tworzeniem języka podmiotowego,
który próbuje wymykać się językowi zużytemu, spetryfikowanemu, językowi, który
po wielokroć replikowany i trywializowany utracił nie tylko znamiona
indywidualności, ale także poznawczą i artykulacyjną rangę. Gajda zdaje się
stawiać sprawę na ostrzu noża; albo język idiomatyczny, albo retoryka. W tym
drugim przypadku język wiersza zostaje de facto wchłonięty przez homogeniczne
dyskursy i zatraca własną sygnaturę. Nic więc dziwnego, że autor Demoludów wkłada wiele wysiłku, aby
profilować język swych wierszy maksymalnie podmiotowo, nadając mu nie tylko
cechy indywidualności, ale także nieobliczalności, jednorazowości,
artykulacyjnej momentalności. Tu nic nie powinno zdarzyć się dwa razy, gdyż
każda repetycja osłabia siłę obrazów i znaczeń, przemieszcza nieuchronnie to,
co indywidualne w sferę tego, co kolektywne, co istnieje jako poznawczy
stereotyp, banał, językowa klisza.
Po trzecie,
demaskowanie socjosfery jako obszaru rozmaitych przekłamań, wykluczeń,
medialnego kneblowania tego, co kwestionuje uroszczenia i narracje
politycznego, medialnego, kulturalnego mainstreamu. Otóż język własny,
osobniczy, silnie zindywidualizowany nieźle się do tego nadaje, gdyż potrafi
wychwycić fałsze i mielizny tego rodzaju opowieści ( „Porowaty szum mowy ukryty
za uszkodzonym/przekaźnikiem”). Pozwala, do pewnego stopnia, wyjść poza
„klatkę” zbiorowych iluzji, oszustw, ułatwionych diagnoz i równie prymitywnych
remediów.
W Demoludach,
tytuł znaczący i zobowiązujący, przygląda się poeta cynizmowi tzw. elit, ale
także pokraczności naszego codziennego życia z jego kompromisami, agresją,
zawiścią, pazernością, obojętnością. Bohater Gajdy nie kryje swego
rozczarowania III RP:
(…)
aroganccy pretorianie
zielonej
wyspy wyrzekną się harfy traw, gotowi
w
przerębli łowić ryby, chociaż te psuły się od głowy
już
jako cielisty narybek.
Charyzmaty
ale też ma
jasną świadomość ideowej erozji Europy:
Berliner Mauer dziś znaczy tylko tyle,
że musisz
gonić
królika. Że powinieneś wierzyć w każdy
piksel
telewizji śniadaniowej, ponieważ
w
brzuchach architektów rozszerza się próżnia.
Mauerhase
Nic więc dziwnego, że dystansuje się zarówno
wobec „postępowców” i „narodowców”, wyznawców eurolandu i czcicieli polskości.
Ich zacietrzewienie przypomina Gombrowiczowski pojedynek na miny, w którym
adwersarze nie pamiętają już swych twarzy, bowiem zastąpili je maskami, skrojonymi wedle doraźnych interesów i
politycznych sztandarów.
Tytuł tomiku Piotra Gajdy znaczy przynajmniej
potrójnie. Wskazuje na PRL-owską spuściznę, która ciągle tkwi już to w każdym
nas, już to w instytucjach państwowych i sferach życia społecznego. Po drugie,
demaskuje państwo i społeczeństwo demokratyczno-liberalne jako obszar rzekomej
wolności, a faktycznie, przestrzeń jednowymiarową, którą dzisiejsi włodarze:
ekonomii, polityki, mediów formatują
podług swych doraźnych interesów. Wreszcie, człon demo można odczytywać
jako rzeczywistość w wersji demonstracyjnej, skróconej, prowizorycznej. Bo też
autor Zwłoki zapisuje w swym
najnowszym tomie egzystencjalne, zbiorowe, instytucjonalne prowizorium, które
usiłuje przedstawiać siebie jako rzeczywistość solidną i trwałą. Ta prowizorka
nie tylko nuży, ale także przeraża, gdyż nie daje trwałego oparcia ani widoków
na przyszłość.
Wiersze
z Demoludów są zarazem gorączkowe i
chłodne, oryginalne zaskakującymi asocjacjami obrazów, znaczeń, tonacji, a przy
tym bezbłędnie trafiające w najczulsze punktu naszych doświadczeń, lęków,
przeczuć. Pilnują odmienności własnego świata, a zarazem są otwarte na to, co
dotyka i obchodzi nas wszystkich. Nie można ich otworzyć byle wytrychem, ale
gdy znajdzie się do nich własny klucz, odsłaniają przed czytelnikiem
imaginacyjne, myślowe, znaczeniowe, językowe bogactwo.
To
wiersze żywiołowe, energetyczne, innowacyjne, a zarazem demaskatorskie i
wiwisekcyjne, gdy idzie o przyglądanie się naszym egzystencjalnym, narodowym,
kulturowym realiom. Nie ulega wątpliwości, przynajmniej dla mnie, że twórczość
autora Demoludów trzeba lokować w czubie naszego poetyckiego
peletonu.
[1] Piotr Gajda, Demoludy,
Instytut Mikołowski, Mikołów 2013, ss. 40.
—
Tomasz Cieślak, Gęste jak maź, [w:] „Kalejdoskop” Nr 10 - 2013 (październik)
Piotr Gajda, tomaszowski poeta od lat związany z
łódzkim środowiskiem literackim, tak pisze w jednym z wierszy swojego
najnowszego tomu Demoludy:
[…]
Berliner Mauer dziś
znaczy tylko tyle, że musisz
gonić królika. Że powinieneś wierzyć w każdy
piksel telewizji śniadaniowej, ponieważ
w brzuchach architektów rozszerza się próżnia.
Przyszłość śnieży. Reklama możliwości języka
polskiego natychmiast przekłada to na slogan:
nawet w kompletnej śnieżycy zaświeci biały zadek
króliczka Duracell.
A może tu biega
o mgłę smoleńską Polski, białą flagę Polski,
ukrzyżowaną Polskę, podzieloną Polskę,
sprzedaną Polskę, antysemicką Polskę,
polską królicę? Runęły mury i już wówczas
uwięził cię biało-czerwony kontur, na który
zstąpiły duchy myśliwych. Farbą znaczyły
oblicze ziemi. Tej
ziemi.
[ Mauerhase, s. 23]
Mocny, prowokacyjny, zapewne dla
niektórych trudny do zaakceptowania utwór. Omówienie zbioru Demoludy zaczynam właśnie od zacytowania
fragmentu pojedynczego tekstu, zaczynam zatem jakoś nietypowo wobec
wcześniejszych moich recenzji, ale w tym liryku odnajduję wszystkie niemal
najważniejsze składowe, z jakich Piotr
Gajda ułożył swój tom. Demoludy
bowiem to przejmujący portret człowieka w średnim wieku, który zawieszony jest
miedzy przeszłością (ta oznacza dla niego dzieciństwo w PRL-owskich realiach,
nostalgię za minionym – bo to minione wypełnia wspomnienia – i niechęcią,
czasem wręcz odrazą do tamtego czasu) a teraźniejszością (byle jaką,
prymityzowaną, płaską i jednowymiarową). To wszystko zaś dzieje się w
perspektywie wieczności (nicości?), która przypomina o sobie powoli,
najprościej i delikatnie: koniecznością zrobienia jakichś badań, „bo coś tam”,
bólem, starzeniem się, nienadążaniem za światem. Gajda chce pochwycić i
poetycko opisać ten stan „pomiędzy”: młodością, która już tylko wydaje się, że
trwa – a starością, która niby odległa, ale jakoś już majaczy na horyzoncie;
pomiędzy dawnymi oczekiwaniami tak zwanego normalnego życia w normalnym kraju –
a życiem powszednim, tu i teraz, wreszcie – pomiędzy zanurzeniem w kulturze i
tradycji a bezpowrotnym (?) unurzaniem się w medialnym bagnie (pozornie
niewinnym bagienku). Kim jest zatem bohater wierszy Gajdy? Kimś świadomym
najnowszej historii, bo jej doświadczył – ale myślącym o niej już nie do końca
serio, odsuwającym ją, trochę ją unieważniającym (bo stanowi balast),
poszukującym do niej bezpiecznego klucza a to w jakimś artystycznym koncepcie (stąd
odwołanie do Królika po berlińsku
Bartosza Konopki), to znów w codziennym, upraszczającym i zawłaszczającym
bełkocie telewizji i reklamy, w uśrednionym sposobie życia „jak wszyscy”, który
ma w sobie coś – czy chcemy tego, czy nie – z wyścigu szczurów. No i polityka,
opary polityki: jej slogany, zaklęcia, przemilczenia i skłamania, doraźne
manipulacje budowane niby w oparciu o prawdziwą patriotyczną troskę, o tradycję
(a jakże, romantyczną!), podpieranie się autorytetami (stąd gorzkie odwołanie
do historycznych słów polskiego papieża). Gorzki, naprawdę gorzki to obraz –
świata, w którym mury runęły – a inne wyrosły (o tym przecież śpiewał
Kaczmarski).
Wiersz Mauerhase widzę zatem
jako klucz do zbioru Gajdy, bo i w innych utworach, jak w tym, nakładają się na
siebie – nie zawsze wzajemnie się czytelnie motywując – obrazy, reminiscencje,
skojarzenia. Jadro ciemności i filmy
o wojnie wietnamskiej, antyk i śmietnik mediów, biblia i wszechobecne we
współczesnej kulturze prymitywne bajki dla dorosłych, opowiadane przez
„uperfumowanych mędrców”. Gajda
portretuje w ten sposób nasz świat, ale także najwyraźniej szuka wśród rozmaitych
i nieprzystających do siebie impulsów, po omacku, klucza do tego, co nas otacza
i osacza, żeby otworzyć, przewietrzyć, nazwać, wreszcie – zrozumieć. Tym
lirykom przyświeca bowiem stale pytanie, zapisane wprost w wierszu Ciśnienie: „Jak wyglądałoby życie, gdyby
zmyć z niego brud?”. Poeta ufa, ze coś jeszcze pod tym brudem zostało
istotnego, coś ważkiego, trwałego. Życie? Czy rzeczywiście? O tym właśnie są Demoludy, na tej wątpliwości zostały
zbudowane.
Gajda potrafi też naprawdę uwodzić
– zaskakującym asonansem, niezwykle oryginalnym, sensualnym obrazowaniem (w
wierszu Wiosna demoludów czytamy na
przykład: „nade mną bladł księżyc z twarzą jak przepołowiony/ seler.”, a nieco
dalej: „stal miała/ smak agrestu […]”. To jednak trudna poezja, gęsta jak maź,
wymagająca od czytelnika niezwykle skupionej uwagi – i zachowania nieufności
wobec własnych rozpoznań i lekturowych hipotez, bo ciągle pozostaje
niepochwytna. (I niczego tu nie wytłumaczy nota Macieja Mieleckiego, redaktora
tomu, zamieszczona na okładce).
Piotr Gajda, Demoludy, Mikołów 2013.
__
Rafał Derda, Pożar
zakładów chemicznych to reklama ognia?,
czyli na temat Demoludów Piotra Gajdy, [w:] Kwartalnik Literacko-Artystyczny
„sZAFa”, Nr 49 grudzień 2013
Piotr
Gajda jest autorem, który ma na swoim koncie już dwie książki poetyckie, a
mianowicie wydany w roku 2008 Hostel,
oraz opublikowany dwa lata później zbiór pod tytułem Zwłoka. Demoludy, trzecia
pozycja w dorobku tego stosunkowo mało znanego autora wystawia mu jak
najbardziej pozytywne świadectwo. Wiersze zawarte w tym tomiku prezentują
bowiem twórcę dojrzałego, mającego znakomicie opanowany warsztat poetycki oraz
zdolność do kreowania zajmujących światów poetyckich.
Na Demoludy, które ukazały
się w tym roku nakładem Instytutu Mikołowskiego, składa się trzydzieści, dosyć
obszernych utworów. Pierwsza rzecz, która rzuca się w oczy podczas lektury
tomiku, to rozlewająca się, często polegająca na przerzutni fraza. Zabieg ten
służy za swoistą siłą napędową dla danego tekstu. Składające się na wersy
rozbudowane metafory przechodzą z jednego obrazu w następny, budując przestrzeń
poetycką stającą się rdzeniem wiersza. Podobnie jak w twórczości Macieja
Meleckiego oraz Krzysztofa Siwczyka, wiersz staje się raczej językową wariacją
na temat rzeczywistości, niż próbą opisania rzeczywistości jako takiej.
Rzeczywistość ta bywa u Gajdy o wiele bardziej konkretna niż u wyżej
wspomnianych poetów, zdarza się bowiem, że tematem wiersza jest tak niepoetycka
kwestia jak komentarz do aktualnych wydarzeń politycznych (Mauerhase, str. 23, czy też Przebarwienie, str. 16), zawsze
jednak jest to jedynie pretekstem do dalekiej podróży w głąb słowa, w głąb jego
pułapek i nadziei wobec których, świadomie lub nie, zawsze postawiony jest
użytkownik języka.
W
utworach składających się na omawiany tomik można zauważyć prawie całkowity
zanik podmiotu lirycznego, przez co sam ich odbiór jest z jednej strony
utrudniony, natomiast zyskuje za to na pewnej perwersyjnej „czystości”.
Czytelnik postawiony jest wobec samego obrazu, metafory, czy też myśli,
identyfikując się przez to bardziej z samym potokiem słowa niż z jego mówcą.
Kolejnym używanym przez Piotra Gajdę zabiegiem stylistycznym jest używanie zdań
pytających. Wprowadzają one w teksty klimat umowności, wiersz przestaje być
deklaratywny, a pytania są czynnikiem sprawiającym, że lektura staje się
bardziej niedookreśloną wymianą energii ukrytej w wersach niż zwykłą próbą
ogarnięcia rzeczywistości przez słowo. Strategie te znakomicie da się zauważyć
w poniższym tekście:
Wykwity
Pożar zakładów chemicznych to reklama
ognia? Odpuść sobie kolorowe fajerwerki,
których epicentrum jest opryszczką na wardze.
Co cię bardziej uwiera? Dom handlowy
czy poczucie straty? Towary zdjęte z półek,
żeby je zapładniać i rozmnażać? Wózek widłowy,
paleta, skrzynia? Królestwo za chipsy?
Zawróć do annałów dzieciństwa i starego
budownictwa, porzuć wijącą się w niezliczonych
splotach architekturę przyszłych wspaniałości.
Król jest nagi i swędzi go ciało. Drapie się
w intymnych miejscach, podrażnioną skórę
rozdrapuje paznokciami, mocno, bez ulgi,
z odgłosem podobnym do trwożnego szelestu
banknotów w skarbcu. Każdy nakład cię wyczerpie,
rozmieni na drobne i wrzuci do aparatu.
Czy właśnie tam chciałeś się dodzwonić?
Usłyszeć przerażony wrzask operatora,
który zapomniał się, że jest automatyczny?
(Wykwity, str. 29)
Zaczynamy tutaj od ognia, a kończymy na rozmowie telefonicznej. W międzyczasie zahaczamy o luźno potraktowane nawiązanie do bajki Andersena i metaforę rozmieniających się na drobne banknotów. Słowo, w mniej lub bardziej wyraźny sposób prowadzi od jednego obrazu do następnego, bardziej zapraszając do dopisania do tekstu własnej glosy, niż wskazując na jakąś jego interpretację. Dzięki przyjętej przez autora strategii tworzą się wiersze intrygujące, zaskakujące czytelnika, tworzące stan umysłu w którym słowo staje się żywiołem niebezpiecznym. To właśnie prowadzanie osoby czytającej Demoludy w stronę odkrywania niewygodnej prawdy dotyczącej niemożności całkowitego oparcia się w języku wydaje mi się najmocniejszą stroną omawianego tomiku.
Wykwity
Pożar zakładów chemicznych to reklama
ognia? Odpuść sobie kolorowe fajerwerki,
których epicentrum jest opryszczką na wardze.
Co cię bardziej uwiera? Dom handlowy
czy poczucie straty? Towary zdjęte z półek,
żeby je zapładniać i rozmnażać? Wózek widłowy,
paleta, skrzynia? Królestwo za chipsy?
Zawróć do annałów dzieciństwa i starego
budownictwa, porzuć wijącą się w niezliczonych
splotach architekturę przyszłych wspaniałości.
Król jest nagi i swędzi go ciało. Drapie się
w intymnych miejscach, podrażnioną skórę
rozdrapuje paznokciami, mocno, bez ulgi,
z odgłosem podobnym do trwożnego szelestu
banknotów w skarbcu. Każdy nakład cię wyczerpie,
rozmieni na drobne i wrzuci do aparatu.
Czy właśnie tam chciałeś się dodzwonić?
Usłyszeć przerażony wrzask operatora,
który zapomniał się, że jest automatyczny?
(Wykwity, str. 29)
Zaczynamy tutaj od ognia, a kończymy na rozmowie telefonicznej. W międzyczasie zahaczamy o luźno potraktowane nawiązanie do bajki Andersena i metaforę rozmieniających się na drobne banknotów. Słowo, w mniej lub bardziej wyraźny sposób prowadzi od jednego obrazu do następnego, bardziej zapraszając do dopisania do tekstu własnej glosy, niż wskazując na jakąś jego interpretację. Dzięki przyjętej przez autora strategii tworzą się wiersze intrygujące, zaskakujące czytelnika, tworzące stan umysłu w którym słowo staje się żywiołem niebezpiecznym. To właśnie prowadzanie osoby czytającej Demoludy w stronę odkrywania niewygodnej prawdy dotyczącej niemożności całkowitego oparcia się w języku wydaje mi się najmocniejszą stroną omawianego tomiku.
Każdy
musi sobie sam odpowiedzieć na pytanie czy zamierza zapoznać się z najnowszym
tomikiem Piotra Gajdy. Ja mogę jedynie do niego namawiać przytaczając, jako
pewnego rodzaju zachętę, kolejny fragment Demoludów:
Wiosna demoludów
Hodowałem ból, obierałem cebulę z
łupin.
Nade mną bladł księżyc z twarzą jak
przepołowiony
seler. Kaleczyłem się z ostrza
ogrodowych narzędzi.
Zamierzałem jeść warzywa; moich
współbraci
rozgotowanych we wspólnej udręce,
wypełnionych
gorącą parą jak własną eteryczną
duszą. Stawałem się?
Szlochałem po cichu? Wchodziłem w krąg
piekła,
Zanurzając się w gorącym wywarze jak w
obłąkanym
języku. Wsuwałem na palce złote kółko
tłuszczu,
żeby mięso śmiało odchodziło od kości,
słowa
od zmysłów. Na opustoszałym placu
zabaw skrzypiały
huśtawki. Nie można było zgubić pór
roku, nie robiąc
przy tym hałasu. Przeciąg na strychu
poruszał mokrymi
prześcieradłami, trzaskały drzwi, za
którymi mieszkała
pamięć. A jednak klucz nosił ślady
zużycia. Wiele razy
przekręcał się w zamku bez zacięcia,
choć stal miała
smak agrestu i rzeka spłynęła rdzą.
Niebawem szczęk
średniowiecza. Szykujące się do
nadejścia, nienaoliwione
dni. Godzina za godziną, wszystkie
miną, wszystkie
będą głośne jak chrobot wytrycha z
nieszlachetnego
kruszcu. A wcześniej wrzask wiosny,
dziecko
przychodzące na świat po śmierci
rodziców.
(Wiosna demoludów, str. 17)
__
Anna Spólna, Taka jest misja - ocaleć!, [w:] Kwartalnik Artystyczno-Literacki „Arterie” Nr 16 (2)/2013
Trzeci tom poetycki Piotra Gajdy
jest wymagającym, mocno zaszyfrowanym – miejscami męczącym, miejscami
fascynującym – zbiorem wierszy rozliczeniowych. Pisany z bardzo prywatnej,
intymnej perspektywy naprowadza na tropy, z którymi może utożsamić się niejeden
pogrobowiec tytułowych demoludów. Punktem wyjścia jest „gwałtowna nostalgia za
innym krajem, gdzie życie wymagałoby innych kompasów, zaczynało by się od
innych imion” – motto z Gry w klasy Julio Cortazara wskazuje w równym
stopniu na potrzebę zmiany, jak na świadomość przynależności, której nie wymaże
żadna decyzja lirycznego „ja”.
1.
Bohater
wybiera orbitowanie wokół planetoidy, którą z rzadka (jak w świetnym, pełnym
goryczy i wściekłości wierszu Mauerhase) nazywa Polską: nie sytuuje się
po żadnej ze stron, zna wyłącznie „odpływ patriotycznych uczuć”, choć płaci za
to brakiem „gruntu pod nogami” (Makro). Organiczna nieufność funduje mu
rozedrgany odlot w przestrzeń niepodległą patriotycznym, ekonomicznym,
społecznym hasłom.
Z
„rozwianej na cztery wiatry mandali // Europy” pozostały tylko „kryształki
kłamstwa” (Wentyl). Jej mieszkaniec nie czuje się zadomowiony w żadnym
porządku, nie może też zaakceptować form, które przybrała wytęskniona wolność.
Państwo bez imienia, ukryta za czytelnymi emblematami „ojczyzna jak odleżyna”
portretowana jest z zajadłością, właściwą zawiedzionej miłości – bo na tej
fladze „biel i czerw”, robak rozkładający resztki sensu. W szeregu utworów (Charyzmaty,
Limbus, Argonauci, Gniazdo, Odbicia, Oświecenie, Gniazdo) Gajda szarga świętości („gnój”, „gówno”,
„torsje”, „ślina” to słowa wplecione w narrację o współczesnej polskości), choć
czasem równocześnie nad nimi płacze.
Język
religijny przechodzi podobną drogę: w Marszu o-burzonych jest budulcem
zdesakralizowanej wizji świata opuszczonego przez Absolut – zbankrutowanego
„królestwa / tu na ziemi”, które mamona i namiętne pragnienie władzy
doprowadziły do spektakularnego upadku. „Cóż przy waszej katastrofie znaczyła
moja/ katastrofa?” - czytamy w Gnieździe. Zmiana skali (z mikro na makro)
pobudza wyobraźnię. Odrywa bohatera od potocznych uciążliwych doświadczeń i
wprowadza w stan emocjonalnego rozwibrowania.
2.
Przymus bycia tu i teraz można
zneutralizować próbą wyimaginowanej poetyckiej wolności. W Demoludach ucieczki ufundowane są na nieustannej zmianie
perspektywy, która staje się dla Gajdy formą uświadomionego buntu. Implikuje
poruszenie wyobraźni, bez którego czeka nas obumieranie pragnień, zastygnięcie
w przyzwyczajeniu, tępy constans: (…) Liczy się ruch cząsteczek,
wirowanie / drobinek, migotanie roztoczy w słonecznych // latyfundiach” (Kosmos
1999).
Skoro
„przyszłość śnieży" (Mauerhase), a przeszłość wydaje się zaprzepaszczoną
szansą, podjęta przez bohatera „misja – ocaleć” wobec „świata pogrążonego w
erozji” wymaga precyzji, namysłu, pląsu. Każe „prowadzić śmierć w tańcu.
Polonezie trucku” (Zgroza! Zgroza!),
na granicy szaleństwa, uosobionego przez Kurtza, wysłannika bezradnej
kultury Zachodu. Nad baudelaire'owskim ciałem padliny opadłej przez robactwo (Demoludy),
wobec fiaska duchowej odnowy „tej ziemi” (Mauerhase) rodzą się
kunsztowne wiersze, w których ze spiętrzonych okresów zdaniowych wyłaniają się
pulsujące krajobrazy ożywianej materii, uplastycznionych pojęć. Obrazy generują
emocje, uczucia przechodzą w obrazy. Zwykle są to postindustrialne pejzaże,
apokaliptyczna sceneria klęski i rozpadu, gdzie na śmietniku cywilizacji pleni
się w najlepsze zawsze zwycięska natura, kolonizująca zdegradowane resztki po
ludzkich planach (Diesel).
Technika
zderza się w tomie z biologicznym aspektem życia, pozbawionego świętości,
skażonego zepsuciem i rozkładem. Zerwanie paktu komunikacyjnego z
transcendentnym wymiarem rzeczywistości wprowadza przerażony wrzask w miejsce
rozmowy (Wykwity). Pisząc „na zgliszczach / imperium” (Czekając na
barbarzyńców), Gajda-dekadent podąża własną ścieżką, równoległą do tych
wytyczonych niegdyś przez Verlaine'a, Kawafisa i – całkiem niedawno – ich
polskich naśladowców sprzed dwu dekad.
Względność
naszych ocen, groźbę „istnienia z przyzwyczajenia” (Dystans) trzeba
sobie nieustannie uzmysławiać. Poeta uruchamia więc fonetyczne dysonanse i
asocjacje, zagęszczając znaczenia i skojarzenia, czasem na granicy logorei.
Szelest onomatopei potrafi rozszczelnić poranioną rzeczywistość: (…) Świt i
kosmos brzmią tak samo, syczą / w ciszy jak nieszczelny syfon. Wokół nas krążą /
kawałki kruszcu, błyszczki, opiłki. Lastryko, lustro, / lot bez tchu. Epoka
mosiądzu. Słowa na poste-restante” (Obicia, opatrunki).
Ten
trop może być poprowadzony za daleko, aż do „defektu artykulacji”, jak w
wierszu Pandemia, przesadnie wykoncypowanym (gdy kość staje się kostką
Rubika, a ta piszczelem na dnie Rubikonu, moja cierpliwość w śledzeniu gier słownych
wyczerpuje się ostatecznie).
Najbliżej
ocalenia jesteśmy tam, gdzie nieograniczona perspektywa czasoprzestrzenna
krzyżuje się w książce z uprywatnionym detalem. W Mikro będzie to
„zero-jedynkowy cekin. // Atom. / Kosmos” wspomnienia przywołanego przez starą
fotografię. Wiersz pozwala na sklejenie w całość „rozstrzelanego w pamięci”
własnego dzieciństwa, znajomej dzielnicy, kłującego policzka ojca, tamtego lata
które – to pewne – „gdzieś jest”. Na chwilę ucicha znienawidzony codzienny
jazgot mediów, zmęczony podmiot, zmęczony czytelnik zatrzymują się w skupieniu.
Piotr Gajda, Demoludy, Instytut Mikołowski, Mikołów 2013
__
W wierszu Limbus Piotr Gajda pyta: „I gaśnie
państwo jak łopot // biało-czerwonej wbitej w gówno na oczach / milionów.
Czyżby naród był kolonią mszyc /na liściu? A źródłem scenografii okazał się //
całun? Żrąca kropelka aerozolu / była komunikatem: wszystko – dusza, // ciało,
jak odleżyna - // opiera się na kancie?”. A nieco wcześniej w tymże wierszu,
wyraźnie skierowanym do kogoś – jak się w dalszej strofie okazuje – ukrytego w
„sznurze podróżnych”, ocenia tegoż duszę, że to „dwadzieścia jeden gramów niczego”.
„Limbus” to – w zależności od kontekstu – rąbek, skraj, granica, w
anatomii łącznik siatkówki z rogówką, natomiast w teologii dwie otchłanie. Do
jednej z nich trafiają po śmierci nieochrzczone dzieci; teorię limbus puerorum sformułował
św. Tomasz z Akwinu (obecnie kościół odżegnuje się od tej koncepcji). Trzeba
tutaj narzekać na nieumiarkowanie w przekładzie słowa „limbus”, przecież
dzieciom, wystarczyłby rąbek, skraj, lub po prostu zakamarek piekła. Jednak
przed Chrystusem wszystkie dusze trafiały do limbus
patrum, więc limbus jako skrawek piekielnego świata byłby
niewystarczający. W limbus
puerorum dziecięce duszyczki
według św. Tomasza z Akwinu nie cierpią mąk piekielnych, za to korzystają z
właściwych dla nich naturalnych przyjemności. Jedyną dolegliwością jest to, że
nie „widzą Boga”… Co w języku ateistycznym znaczyłoby, że „nie mogą przejrzeć
na oczy”. W kontekście wiersza Piotra Gajdy ciekawszym wydaje się raczej to, co
działo się z limbus patrum,
opustoszałym po interwencji Chrystusa, który zabrał stamtąd wszystkich
(przystoi podejrzewać, że nie wszystkich, a tylko tych co tego chcieli …).
Można domniemywać, że piekło dokonało Anschluß’u tej otchłani; a że najeźdźcy
często przyjmują co najmniej elementy cywilizacji podbitych, pojawia się pytanie,
czy po Chrystusie jest piekło? Miejscem, gdzie nie możemy, czy nie chcemy
przejrzeć na oczy, oddając się, podobnie jak dzieci stosownym dla naszej
kondycji intelektualnej i moralnej przyjemnościom? Adresat wiersza Piotra
Gajdy, choć znajduje się w „sznurze podróżnych”, więc – nie bójmy się
oczywistych skojarzeń – należy do pereł raczej, niż wieprzy, w wierszu mszyc i
jak one oddaje się owym naturalnym przyjemnościom: żarciu i kopulacji, a przy
tym „uparcie / nawleka powieki, aby nie zamknęły się na zawsze”. Gdzież indziej
żądza wiecznej doczesności nie spełnia się lepiej niż w limbus – patrum lub puerorum?
Wiersz Limbus pochodzi z tomu Demoludy wydanego w 2013 roku przez
Instytut Mikołowski. „Demoludy” to potoczna nazwa państw obozu
socjalistycznego, czyli grupy państw sprzedanych przez Zachodnią Europę i Stany
Zjednoczone, rosyjskiemu imperium ze wschodu. Demoludy w istocie były obozem,
wielce nawet podobnym do niemieckich Konzentrationslager, a szczególnie do
sowieckich łagrów. Ale demoludy Piotra Gajdy to także perły wśród mszyc. W
wierszu Wiosna demoludów podmiot liryczny w ich imieniu – bo
demoludy nie chcą lub nie mogą „widzieć” – dokonuje spowiedzi „dziecięcia
wieku”, wieku totalitarnej opresji, ale także spowiedzi z czasu swojego życia
od pierwszych widzeń po najbliższe wczoraj oraz dzisiaj. Lecz nie jest tak, że
poeta zniża się do narodu skarlałego (a może tylko jego „perłowej” części …) w
„kolonię mszyc na liściu”. Językiem Mickiewicza nie sposób opisać naszej
rzeczywistości. Słynne „Nazywam się Milijon – bo za milijony / kocham i cierpię
katusze” – jest przesłaniem o nieodzowności sprzeciwu wobec każdego urządzenia
świata, bo żadne nie było nie jest i nie będzie doskonałe, a szczególnie wobec
takiego, które zostało narzucone obcą siłą. Jest przesłaniem o roli i
powinności poety, także sensie i bezsensie poezji. W wierszu Morfem (z tomu Golem, Instytut Mikołowski
2014) poeta dosadniej od nuworyszów krytyki banialuk o końcu historii
stwierdza: „Siła nadal jest przed prawem”. A z tego wniosek, że poezja winna
czuwać, gdy inni śpią. Mickiewicza trzeba „przekładać” na język mszyc,
przekładać z przyszłości w dzisiaj. „Hodowałem ból” – tak prosto, zwyczajnie
rozpoczyna Piotr Gajda Wiosnę
demoludów. Zaś wiersz tytułowy Demoludów mógłby mieć też tytuł Jesień demoludów: mszyce żyją
krótko, często też stają się – w larwalnej postaci – niewolnicami pszczół,
tworzących przecież totalitarne organizacje. Poza tym: „życie w wysokich
temperaturach / płynie błyskawicznie, bo wówczas dotykasz / powierzchniowej
prawdy jedynie po to // żeby się sparzyć”. Lecz kto – szczególnie spośród pereł
– chce pamiętać, że karnawał trwa krócej niż post?
Każde kolejne pokolenie
jest echem poprzedniego. Wszystko się zmienia i równocześnie pozostaje takie
samo. Czy my, tu i teraz jesteśmy tym echem najsłabszym, czy tylko daliśmy się
na chwile zagłuszyć? Wierszem Demoludy Piotr Gajda odpowiada gwałtownie:
„niech diabli wezmą / ofiary poprawności głoszonej przez archaniołów /
apokalipsy. Bo zbyt głośno szlocha się nad // wykipianym mlekiem z sutek
ojczyzny-matki, / gdy za ścianą anorektyczka sąsiadka mówi tak cicho, / że nie
słychać, iż wzywa pomocy”. Echo najsławniejszego wiersza Władysława
Broniewskiego dźwięczy tu mocno: „Są w ojczyźnie rachunki krzywd …”. Jeszcze
mocniej dochodzi dudnienie zew schodu. Ale Lucyfer stamtąd, zarządca otchłani,
nie niesie światła …
W pierwszych dwóch
tomach wierszy Piotra Gajdy, w Hostelu (łódź, 2008) i Zwłoce (Łódź, 2010) podmiot liryczny
kontemplował swoje jątrzące się otarcia i ranki, na które narażała go
rzeczywistość, gdy przeciskał się do „widzenia” jej istoty.
Przeciskał się, też do istoty języka, nicując schematy frazeologiczne i
tradycyjne porządki metaforyczne. I niewątpliwie znamienny jest pierwszy wers w
jego debiutanckim tomie: „Pisałem ze zrozumieniem, że potem niczego się nie
wyprę”. Jakże to odbiega od kłamstw i zaparć pereł! W Demoludach Piotr Gajda – dodajmy, że z pasją
moralisty, kierującego swe przemyślenia do modelowego adresata, którym może być
też on sam lub jego alter ego – rozpoznaje rzeczywistość jako limbus, limbus patrum infantylizujące się w limbus puerorum. Temperatura
tych wierszy rośnie – Grochowiakowskie „Bunt nie przemija, bunt się
ustatecznia” zastępuje myślą nie sformułowaną wprost, że faktycznie, bunt nie
przemija, ale się wzmaga. Jakby nawiązywał do wcześniejszej deklaracji autora Świętego Szymona Słupnika: „Powołał
mnie Pan na bunt”. Nota bene w niektórych aspektach estetycznych wcale mu do
Grochowiaka nie jest daleko. Głos poetycki Piotra Gajdy to – czy tego chcemy,
czy nie – nasz głos, to dla nas hodował swój ból.
Laudacja Jerzego Suchanka wygłoszona przy
okazji przyznania Nagrody Otoczka. Sala kameralna CEA-Filharmonii Gorzowskiej,
Gorzów WLKP., 03.10.2014 r.
_
Grzegorz Kociuba, GORZKI SMAK ŚWIATA, [w:] „Migotania” Nr 4 (45) 2014
Świat był sklejony
ale sie rozdarł.
Piotr Gajda
Wiersz Abdykacja,
otwierający najnowszy tom Piotra Gajdy zatytułowany Golem, to niewątpliwie
jedna z bardziej poruszających i uczciwych autocharakterystyk, jakie ostatnio
czytałem w najnowszej polskiej poezji. Ten wiersz nie tylko jednak przenikliwie
diagnozuje naszą duchową i egzystencjalną sytuację, ale także zapowiada tonację
oraz tematykę utworów składających się na Golema.
Podmiot wyznaje wprost:
(…) Oto jestem –
produkt i odpad ze wszystkich
garbarni planety,
struga przemierzająca wszerz i
wzdłuż
wszechświat dyzenterii. Cząstka
pozbawiona
stempla na powłokach ukrytych pod
martwica dni.
Znieruchomiała pośród materii i
gazu jak latawiec
z dzieciństwa w próżni wieku
męskiego.
Sytuowanie
siebie po stronie odpadów wskazuje na jednostkową ale też kulturową klęskę dzisiejszego człowieka, którego przecież uczono, że
jest „na podobieństwo Stwórcy”. Najwyraźniej z tej godności zostało niewiele
albo zgoła nic, skoro jest się tylko anonimowym „produktem i odpadem”, skoro
istnieje się w rzeczywistości permanentnie chorej, zdegradowanej, ogołoconej z
duchowości i sensu.
Bez
mała w każdym wierszu z Golema znajdziemy obrazy, metafory, sformułowania,
które trafiają w sedno naszej dzisiejszej kondycji, które zapisują naszą
szamotaninę w poszukiwaniu sensu, racji, celu. Bohater wierszy Gajdy przeżywa
świat jako permanentną prowizorkę, jako strukturę chwilową i płynną, w której
niczego nie można ustalić i utrwalić. Porównuje rzeczywistość do „powypadkowej miazgi”,
w której nie sposób odnaleźć życia i rozeznać kształtów. Jakie są przyczyny tak
pożałowania godnego stanu rzeczy? Jest ich zapewne niemało, ale dwie od razu
rzucają się w oczy: erozja tradycji i wiary. W wierszu Ziemia jałowa podmiot
powiada o swoich przodkach:
(…) Od żadnego z nich
nigdy nie dostąpiłem daru, łyku
ożywczego soku, wszyscy byli jak
wielki, usychający baobab. Zajęci
niby
mrówki, subtelni jak korniki
drążące
korytarz w umierającym żywicielu,
ruchliwi niczym muchy na
usychającym
łajnie.
A w wierszu Vaterland pyta:
(…) Z kim mamy unię? Ten żałosny
pakt w imię przyszłości naszych
miotów. Przymierze
krain jałowych niby rzeźnie. I
niechęć ludu do noża
Redukcja
przodków do insektów i owadów to nie tylko wyraz osobistego rozczarowania,
najczęściej mitologizowana i infantylizowana, spuścizna, ale przede wszystkim kwestionowanie
języka tradycji, ciągłości jako skutecznego międzypokoleniowego przekazu. Ten
przekaz nie spełnia swej roli, gdyż w miejsce realnej prawdy nieustannie
podstawia iluzje, złudzenia, chwilowe i doraźne interpretacje, klecone
pospiesznie na takie czy inne polityczne albo społeczne zapotrzebowanie. Ten
przekaz odbywa się w sferze niskiej, przyziemnej, horyzontalnej, już go nie
stać na wertykalną, metafizyczną perspektywę.
Gajda
nie ma także złudzeń co do kondycji dzisiejszej Europy wytrawionej z ideałów i
dalekosiężnych wizji, pogrążającej się w instytucjonalnej i proceduralnej
stagnacji. Znowu, niestety, aktualna okazuje się metafora „ziemi jałowej”, z tą
wszakże różnicą, że dzisiaj jest to jałowość konsumpcji, wygody, hedonizmu, a
zarazem strachu przed ryzykiem wielkich wyzwań i decyzji.
Z
religią i wiarą sprawa również nie wygląda dobrze:
(…) Zaprawdę wielu tym, co
niegdyś
uwierzyli w loterie zbawienia,
zostały okruchy
rozsypane pod naciągnietą
sprężyną.
(Zdradzic sól)
Wiara, która zwycięża, nieuchronnie staje się instytucją, a ta, formalizując wiarę, wytrawia ją/może wytrawiać z najważniejszego;
autentyzmu indywidualnego doświadczenia. Nie ma już niezawodnego kompasu
pokazującego kierunek. Nic wiec dziwnego, że „Dni są zdezorientowane jak
notatki z domu/ obłąkanych”, że „nadchodzą czasy błędnych obliczeń/ sporządzanych
w oparciu o ekonomiczne filary lub/ zwichnięte palce opatrzności”.
W
wierszach Gajdy rzeczywistość zdaje się już sama w siebie nie wierzyć, raz po
raz łapie się na tym, że siebie udaje, próbując sprostać czemuś, czego nie
potrafi określić, rozpoznać, zdefiniować. Sacrum, w tego rodzaju rzeczywistości,
pojawia si jako bóstwo zdegradowane, jako „Golem, Morlok”.
Nie
jest sprawą przypadku, że w Golemie po Abdykacji pojawia się Morfem;
jeden z najważniejszych wierszy tego tomu. Wiersz, dodajmy, badający relację
pomiędzy językiem, władzą, siłą. Zestawmy ze sobą trzy frazy z tego wiersza: „Nasz
alfabet leży w gruzach”, „język, gestykulując,/wydaje rozkazy”, „Siła nadal
jest przed prawem”.
Nieszczęście zaczyna się zawsze na poziomie elementarnym! Dla autora Demoludów
tym nieszczęściem jest degradacja języka jako gwaranta
znaczeń i wartości. Jeżeli z językiem można zrobić wszystko, to i ze światem, z
wartościami… „wszystko wolno”. Na rezultaty nie trzeba długo czekać! Ich imię –
„marsz ku nicości”. Ważność, żeby nie powiedzieć wielkość, wiersza Morfem polega
również na tym, że uzmysławia nam, co dzieje się z nami i naszym światem, gdy
nie pilnujemy RÓŻNICY; gdy nie rozróżniamy już pomiędzy: istotnym a doraźnym,
uczciwym a kłamliwym, szlachetnym a cynicznym, banalnym a odkrywczym,… Tam
gdzie „alfabet leży w gruzach” ustanawia swą dyktaturę cyniczna siła, która
definiuje siebie jako „jedynie słuszne prawo”. I nie oszukujmy się, że to
„prawo” obowiązuje wyłącznie w systemach autorytarnych!
Golem
to czwarta książka poetycka w
dorobku Piotra Gajdy. Z perspektywy czterech tomów widać ewolucje tej poezji.
Autor Hostelu zaczynał od wierszy,
które zdawały się sprawdzać, badać własne możliwości imaginacyjne i artykulacyjne.
Te wiersze, operujące zaskakującymi asocjacjami, szybkimi przekserowaniami
znaczeń, nieprzewidywalna metafora i nieobliczalną frazą, zbliżały się do języka
hermetycznego, który – tak przynajmniej odczytuje zamysł poety – stanowił przeciwieństwo
banalnego, trywialnego, zużytego znaczeniowo języka codziennej komunikacji, ale
też społecznego dyskursu. Poeta próbował w ten sposób ocalać podmiotowość widzenia
i wypowiadania swej rzeczywistości.
Poczynając od Demoludów wkracza
do poezji Piotra Gajdy świat w jego konkretnych przejawach. Wiersze stają się coraz bardziej z a a n g a ż o w a n e w nasze tu i teraz, nic więc dziwnego,
że mają wiele z protestu, diagnozy, demaskacji, oburzenia. Nie tracąc nic ze
swej poetyckiej świeżości, gdyż Gajda umiejętnie łączy ze sobą różne tonacje,
estetyki, dykcje, zyskują na poznawczej wiarygodności i etycznej wyrazistości,
bowiem sytuują siebie bliżej konkretnego życia, stając się nierzadko gwałtowną
reakcją na dotkliwe przypadłości nas samych i świata jaki codziennie pitrasimy.
Nie ukrywam, że bardzo mi to jako czytelnikowi odpowiada, gdyż wiersz –
przynajmniej dla mnie – powinien być nie tylko… CZYMŚ, w sensie jego
literackiej jakości, ale także winien być… O CZYMŚ, w sensie rangi przeżyć,
doświadczeń, rozpoznań jakie podejmuje i nazywa. Nie muszę dodawać, że wiersze
autora Golema spełniają powyższe wymogi świetnie i przekonująco.
Piotr Gajda, Golem. Instytut Mikołowski, Mikołów 2014.
_
Rafał Derda, „… koniec znanego im świata
zapisali pismem kipu, czyli na temat Golema Piotra Gajdy”, [w:]
Internetowa Gazeta Kulturalna Salonu Literackiego Nr 1/2015
(http://salonliteracki.pl/new/literatura/131-na-temat-golema-piotra-gajdy).
Najnowszy tomik Piotra Gajdy posiada
niezwykle frapujący tytuł. Każdy zna oczywiście legendę o Golemie, kreaturze
stworzonej w szesnastym wieku przez praskiego rabina. Opowieść ta jest
znakomitą przypowieścią na temat potęgi i jednocześnie grozy jakie może nieść
ze sobą pismo. Wydaje się, że nadając taki a nie inny tytuł swojemu tomikowi,
Gajda, celowo lub też mimowolnie,
określił swoje postrzeganie języka. W poezji omawianego autora język
jest Golemem, wytworem naszego umysłu, który jednak nie chce poddawać się
naszej woli, próbując żyć na swój własny sposób, co może zarazem fascynować i
przerażać. Język u Gajdy jest niczym mityczne stworzenie, nieprzewidywalne i
obce, a zmaganie się z nim prowadzi zawsze w najbardziej niespodziewane
miejsca.
Golem to zbiór trzydziestu pięciu,
dosyć rozbudowanych utworów, z których każdy jest wspomnianym powyżej zmaganiem
się z nieznanym i nieodgadnionym. By pokazać nam swoją prawdę o języku, Gajda
używa strategii poetyckich które znane są już z jego wcześniejszych tomików.
Retoryczne pytania, wycieczki w stronę lingwizmu, rozlewająca się fraza
gromadząca w sobie natłok metafor, to wszystko jest to znalezienia w
omawianej książce. Jest to strategia dosyć dobrze już opracowana przez innych
twórców, by wymienić tutaj chociażby Macieja Meleckiego czy też Krzysztofa
Siwczyka, jednakże autor Demoludów przekształca ten styl po swojemu,
znać tutaj próbę zbudowania osobnego idiolektu. By lepiej zrozumieć użyte w Golemie
techniki, warto zapoznać się z fragmentem tego tomiku:
Sklepienie
Ta
historia zaczyna się jak koniec, albo jak zima
w
Wielkanoc, gdy już nie możemy istnieć
w
dotychczasowej postaci ani w tym czasie
i
miejscu, pod niebem naruszonym przez
kosmiczne
próbniki, które zastały w oddali
martwą
ciszę. (…)
(…) Kto więc wniesie
ciężar
stygnącej lawy? Kogo zamkną w bursztynie
obdarowując
historią? Ten przetrwa, a tamten
zginie,
opowiadając do końca o domach
ze
szkła, ścianach strzelistych niby granie zboczy,
od
których odpadali alpiniści,
niosący
w plecakach rodzinne fotografie
w
wysokiej rozdzielczości, supły
na
poskręcanych linach, ponieważ koniec
znanego
im świata zapisali pismem kipu.
(Sklepienie,
str. 37)
W powyższym fragmencie można
zauważyć wszystkie wymienione wcześniej cechy charakterystyczne dla pisania
Piotra Gajdy. Godnym uwagi jest zwłaszcza ostatnie zdanie przytoczonego
fragmentu. Zaczyna się ono od obrazu szklanych domów, by skończyć na
przytoczeniu południowoamerykańskiego sposobu zapisu, a po drodze zahaczamy
jeszcze o alpinizm oraz rodzinne fotografie. Ciąg metafor,
przeistaczających się jedna w drugą, wiedzie nas na obrzeża wyobraźni,
w miejsce gdzie język zostaje całkowicie wyzwolony. Nie jest to łatwa lekcja
czytania, jednakże, jeżeli damy ponieść się płynnej, wizyjnej frazie na której
Gajda opiera koncept swoich utworów, lektura ta może być naprawdę
satysfakcjonująca
Bardzo
ciężko jest wyłowić podmiot liryczny tekstów Gajdy. Wynika to z jednego
prostego powodu – bohaterem wierszy zawartych w Golemie jest język.
Narrator jest w tekstach Golema wycofany, prawie że niewidoczny; jest on
osobą która, zupełnie jak Jehuda Löw ben Becalel,
przygląda się szaleństwu stworzonej przez siebie istoty. Czasem odnosiłem
wrażenie, że żywioł rozbestwił się na łamach omawianego tomiku tak bardzo, że
jedyne co pozostało autorowi to gwałtownie skończyć wiersz, powtarzając tym
samym gest rabina Löwa, odbierającemu życie poprzez wymazanie litery z czoła
homunkulusa.
Większość
utworów najnowszego tomiku Gajdy reprezentuje dosyć wyrównany poziom, jednak
został w Golemie zamieszczony utwór, który przyciągnął moją uwagę na
dłużej. Jest to jeden z najkrótszych tekstów omawianego autora jaki dane mi
było przeczytać. Wiersz ten składa się tylko z jednego zdania i jest jakby
szalką Petriego na której można w pełni dostrzec całą maestrię z jaką Gajda
buduje swoją przestrzeń poetycką. Nie ma chyba lepszej i zwięźlejszej
prezentacji czego możemy się spodziewać od
wydanej przez Instytut Mikołowski książki, dlatego też chciałbym
zakończyć tą recenzję na przytoczeniu wspomnianego tekstu. Mam nadzieję że
zaciekawi on na tyle by sięgnąć po cały tomik. Wiem że tak by było w moim
przypadku.
Duch
Żył w skafandrze, w który podstępnie
przyoblekli go kłamcy, chcąc izolować ducha
od otwartych przestrzeni, żeby już nigdy
nie poszybował wysoko jak dron, lecz jak on
spadł z hukiem na dno wąwozu, bo kłamiąc,
pragnęli, by był jak Brytyjczycy w roku tysiąc
osiemset czterdziestym drugim, z których
szesnastu i pół tysiąca opuszczających
w pośpiechu Kabul, jeden dotarł do Indii.
(Duch, str. 14)
Autor: Piotr Gajda. Golem
Wydawnictwo: Instytut Mikołówski 2014
Książka z serii: Biblioteka Arkadii – Pisma katastroficznego tom 106
Wydawnictwo: Instytut Mikołówski 2014
Książka z serii: Biblioteka Arkadii – Pisma katastroficznego tom 106
_
Tomasz Cieślak, „Sztuczny jest ten
świat”, [w:] „Kalejdoskop” Nr 6 – czerwiec 2015.
Literatura ostatnich lat przyzwyczaiła
nas, że jeśli podejmuje tematy społeczne czy – tym bardziej – wprost
polityczne, to będzie się posługiwała takimi wyrazistymi zabiegami, tak będzie
miała ukształtowany styl i rezerwuar odniesień, żeby czytelnik od razu, bez
pudła mógł wskazać, czy autor jest „za”, czy „przeciw”, z tej czy z tamtej
strony. Jeśli liberał – to tekst jego będzie jakoś językowo modny i
nieoczywisty. Jeśli „prawica” (piszę celowo w cudzysłowie ten rzeczownik
określający najczęściej twór specyficznie polski: formację
konserwatywno-socjaldemokratyczną) – to wzniosłość, patos i liczne historyczne
aluzje. Dla lewicy właściwej zaś charakterystyczne są tzw. mocne, jednoznaczne
obrazki (tu zresztą lewica z „prawicą” w pewnym stopniu się mieszają, a o
wierszach prawicy bez cudzysłowu nic nie wiem).
Skoro tak się dzieje, do tego
przywykliśmy, trudno w zasadzie oczekiwać od literatury, a zwłaszcza od poezji,
która jest przecież w naszej kulturze „bronią szybkiego reagowania” (ciągle
zdecydowanie szybszego niż proza), by odważała się podejmować najistotniejsze
kwestie życia wspólnotowego w sposób wyważony, czyli z natury niejednoznaczny,
nacechowany wątpliwościami, albo uderzający boleśnie i tu, i tam – bo kto to
będzie czytał? Ani „my”, ani „oni”.
A jednak z wielką przyjemnością
rekomenduję Państwu taką właśnie książkę, czwarty już tom tomaszowskiego poety,
Piotra Gajdy, „Golem”. Ten doświadczony twórca, niemal pięćdziesięciolatek,
podjął się próby lirycznego opisania skomplikowanej kondycji człowieka
współczesnego. Brzmi nieciekawie? Bo wiemy przecież, co da się w tym tomie
znaleźć, bo znamy to wszyscy? Otóż nie do końca. Owszem, diagnoza postawiona
przez Gajdę nie zaskakuje, bo i nie może zaskakiwać. Poeta literacko portretuje
zagubienie w świecie – pozornie tylko nieograniczonych – możliwości, a w
istocie bezwolność i sterowalność jednostek, uwiąd indywidualności oraz brak
potrzeby własnego, nieprzefiltrowanego przez media i inne instytucje życia
zbiorowego oglądu spraw. A co za tym idzie – powierzchowność, pozorność i złudę
wszelkiego działania lub postępującą bierność, wynikającą z poczucia
bezcelowości istnienia, w wymiarze doczesnym i być może – tu nieco ostrożniej –
również metafizycznym (Gajda sugeruje bowiem, że z naszej obecnej perspektywy
nie sięgamy po prostu wymiaru wiecznego, bo go nie rozumiemy i nie
potrzebujemy, rozmienieni na drobne, tu i teraz).
Ależ to pesymistyczne! nie ma
ratunku?! – chce się wykrzyknąć. Gajda przekonuje – i jest w tym przekonywaniu
wyjątkowo konsekwentny, mocny, naznaczony etyczną pasją – że wszyscy jesteśmy
unurzani, wszyscy toniemy. Nie można powiedzieć: „mnie to nie dotyczy”, „ja
jestem inny”. I chciałoby się zapewne rzucić od razu: „lepszy” – znamy to z
polskich politycznych porachunków. Dodajmy zresztą: niekiedy, choć marginalnie,
pobrzmiewają w zbiorze Gajdy echa jak najbardziej współczesnych naszych
problemów, lęków i rozterek (choćby w liryku „Wyliczanka”, nawiązującym zapewne
do „17 IX” Herberta; utwór Gajdy otwierają słowa: „Mój kraj nie obroni się
przed żadną armią. / On nie potrafi uchronić się nawet przed sobą.”).
Tom zaczyna się znacząco od wiersza
„Abdykacje”, który przejmująco portretuje nasze moralne rezygnacje, pogodzenia,
pomniejszenia, przypominając też, jako symptomatyczną dla naszych czasów, jako
ich znak – niedawną abdykację papieża. Równie istotny jest przecież tytuł
zbioru: „Golem”. To my wszyscy jesteśmy golemami, pustymi wewnątrz,
zeschematyzowanymi w działaniu, bez wewnętrznego życia. Co zatem w tej
diagnozie Gajdy zajmującego, niezwykłego? Zwróćmy uwagę najpierw na postawę
bohatera tych wierszy. Bohater jest bowiem konsekwentnie wewnątrz wykreowanego
świata. Mówiąc o jego marności i o jego upadku, mówi też o swoim upadku. Nie
kreuje się na proroka, wieszcza, mędrca. Po drugie: niezwykły język i
obrazowanie. Szczególnie trudno, wobec takiej tematyki, znaleźć język własny i
nieoczywisty, niesztampowy, nieplakatowy czy niekaznodziejski. Autorowi się to
udaje; sięga po ekspresywne, bardzo mocne środki, które nie ocierają się jednak
prawie nigdy o doraźność i publicystykę (tych kilka miejsc możemy mu darować).
W tym przede wszystkim widzę siłę tego tomu.
Katastrofa (bo chyba w tej sytuacji
można mówić o katastrofie?) dokonuje się (i jednocześnie jest już po niej, po
końcu świata) w dobrze znanych realiach codzienności, dotyczy mieszkańca bloku,
kierowcy samochodu, odpoczywającego na plaży, jadącego rowerem, oglądającego
telewizję (tu szczególnie mocne słowa o „proletariuszach wszystkich kanałów”
telewizyjnych, bo to głównie nas łączy – kanały i emitowane w nich ogłupiające
bajki). W kilku wierszach pojawia się też szczególnie wyrazista, tak wyrazista,
że chyba nawet jakoś ryzykowana, metafora „skafandra”, który stanowi obraz
pewnej zunifikowanej powłoki, jest pewną społecznie akceptowaną grą w pozór
autentyczności – i barierą między jednostką a światem, jak skafander
kosmonauty. Oto świat marny i marni na nim ludzie, syci i puści, sztuczni,
pogodzeni, ba, zadowoleni z tego, że trwają w spokoju, bo on okazuje się
najwyższą wartością, wartością samą w sobie:
[…]
ze złamanym kręgosłupem, po skoku na główkę
w kod kreskowy. Z kim
mamy unię? Ten żałosny
pakt w imię przyszłości
naszych miotów. Przymierze
krain jałowych niczym
rzeźnie. I niechęć ludu do noża.
Konsumpcja jako ucieczka od
przeszłości, od zmór historii, to nadzieja na dalsze trwanie – byle za dużo nie
myśleć, byle nie marzyć, byle nie rozumieć. Wyjątkowo gorzka to konstatacja, bo
skoro tak, to – jak długo jeszcze? Czy to się może udać?
Piotr Gajda „Golem”. Instytut Mikołowski, Biblioteka Arkadii – Pisma katastroficznego, tom
104, Mikołów 2014.
—
Piotr Lorkowski, „10 zdań
o…”[w:] „Topos” Nr 3 (142)/2015
Tomik zawierający poezję wysokich temperatur otwierajmy ostrożnie. Bo
zieje gęstym gorącem. Niczym salamandry w legendach wiersze te rodzą się i żyją
w ogniu. Żywioł rozgrzewa tu magmę albo plazmę; spada z góry niby napalm (Exodus?).
Jeśli coś chwilowo nie płonie, wówczas przynajmniej tli się „jak dymek komiksu”
(Przebarwienie). Wszystko przypomina proces alchemicznej syntezy, upartą
próbę sprawienia, aby „kawałki kruszcu, błyszczki, opiłki. Lastryko,
lustro,/ lot bez tchu. Epoka mosiądzu. Słowa na poste-restante.// Miłosna
turystyka, drażniące skórę tekstylia.” (Obicia, opatrunki)
utworzyły jakąś mniej więcej jednolitą substancję. Zbyt długie
przebywanie w pobliżu pełnego żaru tygla może jednak grozić gorączką z majakami
i fatamorganą. Kto na nią zapadnie, zobaczy rozpaloną krainę, gdzie rządzi
chaos pomieszany ze zgrozą. Wiersze Piotra Gajdy można więc czytać jako opis
niegościnnej antyutopii. Niezależnie, czy liryczne „ja” spojrzy na nią z
daleka, czy też z bliska, zobaczy ją jako kopiec termitów albo kolonię mszyc
(por. Limbus). Choć niekiedy daje się tu słyszeć tyleż ironiczne co
gromkie pokrzykiwania antyojczyźniane (zob. Mauerhase),
problemy współplemieńców rzadko zaprzątają uwagę jej podmiotu. Cierpi on swoje
położenie introwertycznie, zwrócony ku wnętrzu, gdzie zlokalizował najniższy
krąg własnego piekła (Wiosna demoludów),
skażonego zatłoczeniem i brudem. Ten drugi pod rozmaitymi postaciami stanowi
stały składnik wykreowanej przez poetę rzeczywistości. Zastanawia się on: „Jak wyglądałoby
życie, gdyby zmyć z niego brud?/Jak folder z OBI, sklep żelazny, który
zamknieto,/kiedy umarł jego właściciel”. Nie musi nawet odpowiadać na to
pytanie. Wiadomo: Demoludy nie dla czyściochów. W zabrudzonych dekoracjach trwa
spektakl ustawicznej katastrofy. Wiek pary i hipsterii nie może dobiec końca,
mimo że co najmniej kilkakroć przegalopowali przez niego apokaliptyczni jeźdźcy
(por. Czekając na barbarzyńców).
Trudno się oprzeć sugestywności języka tych wierszy,
poskładanych z obrazów wprawionych w ruch dynamiką ognistego żywiołu.
Powiązanych w struktury anarchiczne (Odbicia). Metafory dość luźno
korespondują ze sfera pozasłowną. Składnia swobodnych, zarazem
rozległych, skojarzeń wywołuje napięcia międzysłowne, zupełnie
niesłychana iskra przeskakuje pomiędzy pojęciami lub skrzyżowanymi ze sobą
frazeologizmami.
Zakończywszy lekturę, zacząłem szukać miejsc mniej ekstremalnych
termicznie.
Piotr Gajda, Demoludy.
Instytut Mikołowski 2013.
_
Karol Maliszewski, „Pięć łódzkich odsłon" [w:] Literacka Polska (http://www.literackapolska.pl/ogloszenia/piec-lodzkich-odslon/), 04.08.2016.
Jestem
pod wrażeniem celności każdego słowa, jędrności każdej frazy, spełniającej się
akuratności każdego wiersza. Też miałem – podobnie jak Edward Pasewicz – ogromną frajdę obcowania z żywą, pulsującą wyobraźnią. Książka, którą można czytać bez końca. Tak bogata, że o
końcu nie może być mowy – za rzekomym końcem stoi nowy początek, wije się
jeszcze jedna, i jeszcze jedna, ścieżka interpretacji. Uczta dla interpretatorów,
zwyczajna radość dla szeregowych czytaczy. To, co zjadliwe w szczęśliwej
harmonii z tym, co liryczne. Bo panuje nad tym piekielna inteligencja,
niesłychana intuicja. W tej chwili, po pierwszym czytaniu, niesiony na fali
emocji, dochodzę do wniosku, że dawno tak dobrej rzeczy nie czytałem. Mam
nadzieję, że to wrażenie do jutra mi nie przejdzie.
Piotr Gajda, Śruba Archimedesa
_
_
_
Paweł Majcherczyk. „Wypłynąć tylko z poezją - <<Śruba Archimedesa>> Piotra Gajdy" [w:] strona internetowa PoeciPolscy.pl
Tomasz Cieślak. „Twardo, po bruku" [w:] Magazyn Kulturalny Łodzi i Województwa Łódzkiego „Kalejdoskop” nr 9/2018
_
Buntownik, nawet jeśli nie jest od początku świadomy przyczyny swojego sprzeciwu, często szuka wartości, do której mógłby się odnieść i w której mógłby umocować swój bunt. Jak stwierdza Camus: „Jeśli zbuntowany bluźni, to w nadziei nowego boga” (Camus 1993: 100). Piotr Gajda, co widać już w dwóch poprzednich książkach poetyckich, obrał ciekawą perspektywę, która z jednej strony mieści się w obszarze literatury zaangażowanej, a jedocześnie, pod względem formalnym, stanowi propozycję osobną. Wiersze Gajdy wyrastają z niezgody na rzeczywistość społeczną i polityczną oraz jej bezpośrednie konsekwencje dla codziennego życia jednostki. Jednocześnie w poprzednich dwóch książkach autor „Śruby Archimedesa” unikał dosłowności, będącej w dużej mierze cechą charakterystyczną literatury zaangażowanej, wybierając nie zawsze jednoznaczne językowe formuły i techniki rozbudowanego obrazowania, jako drogę do wyrażenia społecznych, ale też wyraźnie osobistych, zsubiektywizowanych, lęków i frustracji. Na tym tle „To bruk” wydaje się zbliżać się do dykcji potocznej, autor wykorzystuje żywioł języka nieliterackiego, nieformalnego i elementy zaczerpnięte z publicystyki jako rekwizytornię. W „Atłasie” autor wykorzystuje znaną notę prawa autorskiego: „kopiowanie, rozpowszechnianie lub wykorzystywanie // w dowolnych celach całości lub części jest zabronione” (s. 9). W „Somie” pojawia się slogan rodem z ulicznych marszów: „Każda instytucja to prostytycja, [...]” (s. 11). W książce Gajdy wykorzystane zostają tematy historyczne, tak jak w wierszu Zastrzały, gdzie czytamy: „Przychodzili partyzanci z Armii Ludowej // i palili za sobą mosty. // Przychodzili partyzanci // z Armii Krajowej i palili za sobą mosty. // Przychodzili Żołnierze Wyklęci i zastawali // spalone mosty [...]” (s. 24). W książce Gajdy znalazło się też miejsce dla „Króla Mohera” (s. 28). Innym przykładem potoczności będą „reklamówki z Kauflanda” (s. 48) z wiersza „Światła miast”, „Masmix i margaryna Kasia” (s. 50) z „Życia za bułkę z masłem”, „logo na t-shircie” wykorzystane w wierszu „Genug”. Na ile zmiana ta stanie się dla twórcy cechą dystynktywną, pokażą kolejne książki. Gajda wciąż nie przestaje wierzyć dykcji języka i obrazowaniu, które sprawiają, że poszczególne wiersze zamieniają się w quasi traktaty, jednak widać, że taka przeintelektualizowana fraza, choć w przypadku Gajdy zawsze bliska doświadczenia, przestaje mu wystarczać albo okazuje się za mało efektywna dla wyrażenia nagromadzonego w tych wierszach bólu i wściekłości, dla wyrażenia których poeta wybiera dość bezpośrednie środki wyrazu. Bohater książki Gajdy nie czuje już tylko strachu, nie ogranicza się do snucia refleksji, rzeczywistość wyraźnie „przyparła go do muru” i zmusza do aktywności – do tego stopnia, że lęk i napomnienie zamienia się w bunt, wręcz agresję, chęć wykrzyczenia swojej niezgody, czy wręcz działania na rzecz „wyrównania rachunków”.
Nie bez powodu autor rozpoczyna swoją książkę wierszem „Finis Poloniae?”, który pointuje stwierdzeniem:
„[...] kraj, w którym
z pewnymi trudnościami żyjemy od ponad pół wieku,
przypomina szklankę do połowy pustą lub pełną” (s. 8)
To retoryczne pytanie o koniec Polski, nie jest jedyną oznaką gniewu w tym tomie. Idąc za słowami wiersza „To bród” Gajda stwierdza, że: „wkurw wkracza do potocznego języka” (s. 49).
Bohater Gajdy rzuca się pomiędzy postawą ekstrawertyczną, wymierzoną przeciw światu, a gestami introwertycznymi, swoistym „kuleniem się w sobie” – i w wierszu. Z jednej strony czytelnik spotyka „buntownika z powodu” (s. 10), który „z nożem i widelcem w ręku pełni wartę” (s. 10), z drugiej strony – pada sugestia, by „zająć pozycję embrionalną, proszę pana. W bezruchu | niczym zapluty karzeł reakcji” (s.14). Bastionem buntu jest u Gajdy oczywiście wiersz, ale tę samą broń ma po swojej stronie również system. Wiersz może być celnym ciosem przeciw państwu, może stać się również „dystychem, w którym jest się więzionym” (s. 34), jeśli dystych ten zostałby zapisany ręką poety systemowego, a takich reprezentantów poglądów przeciwnych opiniom Gajdy również nie brakuje, każdy system miewa bowiem swoich literackich przedstawicieli.
Przyczyną, dla której trzeba opuścić gardę wiersza, odłożyć na bok metaforę na rzecz konkretu społecznego, czy też politycznego, wydaje się w najnowszej książce Gajdy sama agresywność świata, który się z nami nie patyczkuje, który nie owija swoich bluźnierstw w błyszczące folie, nie stroni od bezpośredniości, wulgarności. Skoro z jednej strony pada, wykorzystane przez Gajdę w wierszu „Przypis”: „spieprzaj, dziadu!” (s. 21), to z drugiej strony pojawia się „soczyste fuck you” (s. 20), bo jak pisze Gajda „nie ma powrotu do odwrotu” (s. 61), bo „ważne są dni, których jeszcze nie znamy, lecz najważniejsze te, | od których się posramy” (s. 50) ..
Mimo oczywistej gry językowej zawartej w tytule, książka Gajdy nie skojarzyła mi się z bitwą o Tobruk. Nagle przypomniałem sobie piosenkę Bruk Sweet Noise (mimo, iż muzycznie to nie moja bajka), która utkwiła mi w pamięci, chyba za sprawą teledysku, który w 1996 roku otrzymał na Yach Film Festiwalu aż trzy nagrody.
Dostałem cios w plecy
Pomyślałem, że będzie ostatnim
Ktoś napluł mi w twarz
Pomyślałem, że już nigdy tego nie zrobi
Kiedy rozpłakałem się jak dziecko na widok krwi
Powiedzieli, że udaję
Otworzyłem się przed przyjaciółmi
Przyjaciele mnie sprzedali
Twardy jak bruk
Czy mam być twardy jak bruk
Otworzyłem się jak książka
Teraz książka płonie
Zniknęły sny, iluzje, koniec
Znałem kiedyś wielu ludzi, znam ich niewielu
Teraz, znam ich niewielu
Przemieniłem frustrację w siłę
Zamieniłem łzy w gniew
Miałem kiedyś jedną twarz
Teraz mam dwie, teraz mam dwie.
To ciało i ten bruk – to relacja, którą opisuje Gajda. Czy ciało musi stać się jak bruk, żeby przetrwać, czy jest skazane na pozostanie policyjnym obrysem zwłok, takich, jak te na okładce „To bruku”? W kontekście autorów takich jak Gajda często pojawia się pojęcie hermetyzmu, który sprawia, że książki takie jak „To bruk” nie są lekturą dla każdego, bo się to ani zabawne limeryki, ani wiersze rodem ze szkolnych podręczników, które są zawsze dobierane w taki sposób, by nauczyciel mógł być pewien, co poeta miał na myśli i z tą podręcznikową pewnością, mógł wbijać do uczniowskich czerepów jedną i jedyną, prawidłową interpretację utworu. Śmiem twierdzić, że właśnie taka poezja, jak ta proponowane przez autora „Demoludów”, to enklawa poezji par excellence. To przykład wiersza, który ma być wyzwaniem dla czytelnika, który szanując go, nie robi z niego idioty, wykładając wszystkie sensy wprost (najlepiej już w tytule), a tym samym nie jest produktem jednorazowego użytku. Czytelniku, jeśli lubić zagłębiać się w tkankę wiersza i jego sensów, przekonaj się sam, ma do powiedzenia autor „To bruku”, sięgnij po książkę, niech ideał nie sięgnie bruku.
Literatura:
Camus A.: „Człowiek zbuntowany”. Przeł. J. Guze, Kraków 1993.
https://www.tekstowo.pl/piosenka,sweet_noise,bruk.html, dostęp: 4.12.2018
Gajda zestawia pracę z cierpieniem Hioba. Podstawia nam pod oczy kontrastujące ze sobą obrazy: np. metro i ryczącego lwa z czołówki amerykańskich filmów, bombardowanie Hamburga z 1943 roku i wielkiego hamburgera, wreszcie Łódź, która raz chudnie, raz przybiera na wadze, jakby miała efekt jo-jo. Rozpracujcie puentę: "Ponieście ją na powiekach jak smog. Jak Hioba."
W "VHS (Very Horrible System)" porównuje swój los do kasety video zakleszczonej w mechanizmie. "Witamy w dziurze - jaką jest ta planeta, ten kontynent, kraj, to - miasto - przez które przecieka moja miłość i nie dzieje się nic, za co warto umrzeć. A tak prosiłem, otwórzcie!" Mocne!
W najlepszym - wg mnie - wierszu "Bajki robotów" (tytuł od Lema) wypomina: "moja zapłata była sumą brutto, więc części tej kwoty nigdy nie widziałem na oczy, zwłaszcza że wszystko wypłacono mi w drobnych.", a dla wszystkich pracowitych od rana do wieczora, bezrefleksyjnie żujących swój żywot, poeta lepi taką konkluzję: "(...) mam dla was rabat, skoro udało się wam / umrzeć na śmierć z tworzywa sztucznego. Chyba, / że całe życie byliście robotami przy taśmie // i nie zostaniecie zbawieni."
"Fizyka dla humanistów" dobija najcelniej. Wszystko jest rozczarowaniem, zaczynając od przyjaciół, wszystko jest zimne, niedostępne, niewarte, chwilowe. To wiersz-łza, wiersz-lament. Wizualizuję sobie katharsis przy dźwiękach katarynki. Przy czym koło fortuny obracające się przy tych turpicznych dźwiękach jest wyjątkowo niefartowne, oferując same bankruty: "Pracowały wraz ze mną: Wszechświat, słońce, rośliny, wiatr. Pracował kamień przydrożny, cierpliwie wgniatając ziemię. Roiłem dla siebie Golgotę // w trybie menadżerskim."
_
Jakub Skurtys, Rachunki prokonsula. O „Śrubie
Archimedesa” Piotra Gajdy, [w:] „Inter. – Literatura-Krytyka-Kultura”, nr 4
(10) 2016.
Hostel był jednym z najlepszych poetyckich debiutów roku 2008 i
spotkał się z zasłużonym (choć zdecydowanie zbyt ubogim) uznaniem krytyków. Zwłoka
(2010) rozwijała konsekwentnie jego metaforykę i przynosiła tom jeszcze
klarowniejszy, balansujący między ciemną, surrealistyczną wyobraźnią i
technikami montażu, jukstapozycji czy katachrezy, spowijając wszystko w lodową
otulinę, jakby mumifikowała w ten sposób uciekające zbyt szybko sensy. Ale też
wyczerpywała pewien model obrazowania, a po niej musiał Piotr Gajda radykalnie
zmienić sposób pisania. Demoludy (2012) przyniosły więcej gniewu, więcej
niechęci do rzeczywistości społecznej i więcej krytyki pod jej adresem.
Pozostał Gajda poetą intelektualnym, ważącym słowa,
zanurzonym w kulturowej i estetycznej tradycji, ale obranie kierunku na Mikołów
zbliżyło go do językowych wariacji Krzysztofa Siwczyka i Macieja Meleckiego, do
ich długiej, przeintelektualizowanej frazy, która odbiera oddech i zmusza do
wielokrotnej lektury zdanie po zdaniu. O ile jednak mikołowscy autorzy piszą
teoriami i bliska im jest tekstualna estetyka postmodernistycznego wyczerpania,
o tyle Gajda pisze przede wszystkim z doświadczenia, a z języka korzysta jak z
narzędzia, nie rozpływając się nad jego nieujarzmionym i chaotycznym
przepływem. Wraz z kolejnymi tomami postępowała alienacja podmiotu
tomaszowskiego twórcy w konkretnej przestrzeni, konkretnych warunkach
społeczno-ekonomicznych i doskwierającej mu, realnie oddziałującej
rzeczywistości potransformacyjnej Polski. Jej obraz coraz bardziej męczył i
irytował, dało się wyczuć rozczarowanie polskością, ale też zlaicyzowaną i
unarodowioną formą religijności czy podniesioną do rangi narodowego symbolu
ksenofobią. Gdyby szukać analogii na innym polu, przypomina to drogę
Przemysława Wojcieszka. Trup ze Zwłoki zmienił się więc w turpizm, a
całość wypełnił jad rozczarowanego prokonsula, którego zewsząd otoczyli barbarzyńcy
i bezczelnie (bo nieświadomie) wymachują mu przed nosem gnijącą łydką.
Przeszedł tym samym Gajda od bardzo intymnych w obrazowaniu refleksji o czasie
i śmierci na pozycje raczej intelektualno-elitarystyczne, coraz radykalniej
ukazując moralną, estetyczną i umysłową degrengoladę otaczającego świata i
coraz odważniej występując w imieniu apokaliptycznego dyskursu.
Golem (2013) wydał mi się kwintesencją takiego myślenia ‒ z analizy politycznej i zmęczenia rzeczywistością wyłoniła
się metafizyczna wręcz diagnoza schyłku czasów, portret człowieka-golema
ożywionego magicznym słowem (poetyckim zaklęciem) chochoła, którego pustka
wewnętrzna koresponduje z pustką współczesnego świata. Bohater tkwi od początku
wewnątrz tego systemu, tak samo jak inni tonie, nurza się w błocie i podlega
rozkładowi woli. A jednak jest w tomach Gajdy coś, co karze się do tego
bohatera nie przywiązywać, traktować go z dystansu, coś, co pozwala go ocenić
negatywnie, jakaś pozostająca z tyłu głowy, wzniosła świadomość rozpoznania schyłku.
Golem to zarazem kwintesencja trudności, jakie stwarza poezja
tomaszowskiego autora: rozbudowane obrazowanie, rozlewające się frazy, wymóg
maksymalnej koncentracji u czytelnika oraz szeroki kontekst filozoficzny i
literacki, by koniec końców wy-brzmieć mogło kloaczne wołanie Hioba na stercie
gówna.
Ze Śrubą Archimedesa jest podobnie: „czyż nie jesteśmy
kwintesencją prochu?” ‒ pyta Gajda i odpowiada, pozornie
myląc trop i wprowadzając nowe pole semantyczne, by zaraz wrócić na obrane,
wanitatywne tory ‒ „Przeznaczenie / wypełnia nim łuskę,
jedyny przedmiot, posiadający otwór // zaślepiony pociskiem, który jest w
stanie dolecieć do celu // przez pustkę. Tymczasem my pełzamy od punktu A do
punktu // B o kulach własnego kalectwa; złudnej nieśmiertelności / za linią
wystrzału […]” (s. 16). Warto zwrócić uwagę na ten przemyślany sposób splatania
obrazów, porzucania jednego z nich, by mógł nieoczekiwanie powrócić na prawach
puenty w jakimś idiomie lub metaforze dwa wersy dalej. To opanował Gajda do
perfekcji i konsekwentnie stosuje w całym tomie. Tytuł książki wprowadza nas w
problematykę najwyżej wagi: pytamy wszak, po pierwsze, o punkt podparcia, który
pozwoli ruszyć z posad bryłę świata (za Archimedesem i Kartezjuszem z motta),
po drugie – o maszynę prostą, wynalazek starożytności (temuż Archimedesowi
przypisany) służący do nawadniania kanałów irygacyjnych, a zatem do uprawy roli
i kultywowania życia (colo, colere, kultura!). Tymczasem „dziś,
ze względu na nieczułość / na zanieczyszczenia, coraz częściej wykorzystuje się
ją / do podnoszenia ścieków w naturalnym środowisku człowieka” (s. 18). Szambo
wybiło, a gówno ‒ przypomina tomaszowski twórca ‒ to konkretne i to moralne, sięga nam już do gardeł i żadna
przepompownia nie ma takiej mocy, by je zatrzymać. Marność nad marnościami, ot
co.
Edward Pasewicz pisze na skrzydełku o frajdzie obcowania z
żywą wyobraźnią i zabawnymi pytaniami. Chyba nie mam takiego poczucia humoru,
bo zarówno pytania, jak i odpowiedzi Gajdy traktuję raczej serio. Nie widzę w
nich ironii ani kpiny, za to sporo reakcyjnego wymachu, przed którym lepiej
odsunąć głowę, jeśli chce się ją zachować na właściwym miejscu. I nie chodzi o
to, że jest to tom zły, przeciwnie, w pełni panuje autor nad językiem, nad
przerzutniami, rozwija rytm frazy bez gubiących czytelnika zerwań, nawet
zestroje semantyczne i wszechogarniającą katachrezę prowadzi tak klarownie, że
nie sposób posądzić go o nieczytelność czy celowe utrudnianie relacji
komunikacyjnych. To bez wątpienia jedna z bardziej przemyślanych i sprawnie
napisanych książek poetyckich tego roku, ale z pewnością dołączy też do grona
książek niewystarczająco przeczytanych, bo na złość wszystkim nie wpasowuje się
w teoretyczne i krytyczne trendy. Nie sprawiła mi Śruba Archimedesa takiej
frajdy, jaką sprawiła Pasewiczowi. To raczej tom bolesny, pełen krytycznych
diagnoz, co do których w większości możemy się zgodzić, ale też niespecjalnie
zainteresowany wypracowaniem nowych rozwiązań i planów na przyszłość, nawet
gdyby miała to być wyłącznie przyszłość języka poetyckiego. Jest gęsty i mniej
wpadający w ucho niż Demoludy, dystych ma raczej filozoficzne niż
polityczno-polemiczne zacięcie, a jednak chce dotykać spraw bieżących i
angażować w krytykę rzeczywistości. Przypomina w tym innego erudycyjnego poetę,
który chronicznie cierpi na niedoczytanie ‒ Przemysława Owczarka, nomen omen obecnego
dyrektora łódzkiego Domu Literatury, wydawcy Śruby. Trzeba jednak
odnotować, bo rzadko się tak zdarza, że druga część tomu wciąga bardziej niż
pierwsza. Zwykle dłuższe książki poetyckie nie są w stanie utrzymać napięcia,
wyczerpują się po dwudziestu wierszach i czuć już, że wszystko zmierza do
puenty, klamry lub innego mocnego akcentu przed spisem treści. Tymczasem u
Gajdy części druga i trzecia (Henry Fool oraz Archimedes pomylony,
jest jeszcze Dante w kacecie) przynoszą znacznie więcej dynamizmu i są
jakby bardziej błyskotliwe, więcej obrazów i fraz zapada w pamięć, a i krytyka
kultury, nienaznaczona tak dantejskim piętnem, wydaje się bardziej na czasie.
Sporo jest u Gajdy operacji lingwistycznych, ukonkretnienia
lub rozbijania utartych zwrotów, jak „W gruncie rzeczy sens zapuszcza korzenie”
(s. 48), podążania za homonimią i współbrzmieniami: „Redukować odległość //
między gorącym lutem i absolutem, bawić się danymi, podając ją / w milimetrach,
centymetrach i decymetrach” (s. 35) czy „Po owocach go poznacie, chyba że będą
to owoce / morza. Smak nieświeżej ostrygi na języku, spiętej // ostrogą dni
[…]” (s. 56). Obraz (wyobraźnia) i język naśladują się w narracyjnej grze,
wzajemnie się motywując do kolejnych wypaczeń, neologizmów i katachrez:
Kto pyta, nie wielbłądzi. Nie
jest również garbusem,
dźwigającym sprężoną niepewność
na plecach,
gdy pragnął być lordem, vita brevis, ars longa, occasio
praeceps, experimentum periculosum, iudicium difficile,
lecz – o ironio! – te marzenia
przerwała lordoza,
wytrącając go z toru spraw
zasadniczych poza nasyp
żywota […]
(Who is who?, s. 28)
Koniec końców to właśnie język zostaje obciążony winą za
wytracające się znaczenia, to on jest labiryntem bez wyjścia i bez skarbu w
środku, ma charakter nadmiarowy, jest płynny, stratny i nie gwarantuje żadnego
punktu podparcia. Wbita weń śruba Archimedesa będzie wydobywać z głębi różne
błahostki i zatapiać podmiot coraz głębiej, aż zadusi go pod zwałami bezsensu
lub doprowadzi do absurdalnego wyobcowania „na łepku szpilki”. Niezupełnie
zgadzam się z apokaliptycznymi diagnozami Gajdy ‒ można
powiedzieć, że albo wyrosłem już z takiej dykcji (Czechowicz, Miłosz i te
sprawy), albo jeszcze do niej nie dorosłem, bo wciąż żywię nadzieję na
witalistyczny, emancypacyjny potencjał wpisany w każdy konflikt (również ten
literacki) i wierzę w taktyczne mikrozmiany w systemie. Może z perspektywy
roczników sześćdziesiątych wygląda to inaczej (nie zapominajmy, że Gajda to
rówieśnik brulionowców), bo w ich tomach coraz częściej znaleźć można taką
właśnie reakcję na ostatnie ćwierćwiecze. Tak czy tak, Śruba Archimedesa to
jakby domknięcie trylogii zaczętej Demoludami i rozwiniętej w Golemie:
krytycznej rozprawy ze współczesnością, późną nowoczesnością, polskością i
własnym dojrzewaniem w świecie zupełnie rozmytej duchowości i szukanego po
omacku gruntu; domknięcie solidne i ważne. Co dalej?
_
Anna Mochalska, „Dokręcanie śruby” [w:] Internetowej gazecie Kulturalnej
„Salon Literacki” nr 10/ (19) 2016.
Zaczynam się czuć recenzentką towarzyszącą; towarzyszącą serii Białe kruki, czarne owce – bo oto kolejna pozycja z tejże: Piotr
Gajda i jego Śruba Archimedesa. O tych książkach
jednak nie można nie pisać; są ważne, dobre i nagradzane. A o tej konkretnej
książce nie mogę nie napisać ja, należy bowiem ona do pewnego typu poezji,
który zdecydowanie mi odpowiada. To twórczość wymagająca, angażująca intelekt,
trudna, bardzo mocno intertekstualna, oczekująca konkretnego czytelnika –
skupionego, wytrwałego, pogodzonego ze swoją niewiedzą. To wiersze poszerzające
horyzonty, zmuszające do poszukiwań, do udzielania konkretnych odpowiedzi.
Błyskotliwe, zgrabne – tak, ale niebędące kolorowymi wydmuszkami. Mogłabym
podpisać się wszystkimi kończynami pod niezwykle trafnym komentarzem Edwarda
Pasewicza: Ilość zabawnych i ilość ważnych
pytań, jaka się pojawiła w tej książce, sprawiła, że czytając, miałem ogromną
frajdę obcowania z żywą, pulsującą wyobraźnią. Dajmy się zatem wkręcić Śrubie Archimedesa i zobaczmy, co pulsuje głęboko pod
powierzchnią okładki.
Książka Gajdy składa się z trzech części, a każdej z nich patronuje kto
inny. Pierwszej Dante w kacecie, drugiej Henry Fool, trzeciej zaś Archimedes
pomylony. Patronat określonej postaci ma tu duże znaczenie, gdyż wpływa w istotny
sposób na konstrukcję tekstów, ich tematykę, metaforykę, język. Podmiot, który
wypowiadałby się bezpośrednio, jest tu bowiem raczej rzadkim gościem, stąd
zmienność tej liryki, jej dostosowanie do określonego przez autora bohatera.
Nie znaczy to jednak, że nie mamy do czynienia ze spójną, przemyślaną całością.
Przeciwnie – Śruba Archimedesa jawi się przede
wszystkim jako jedność wielości. Zdaje się, że spójność trzech niezależnych
osób (czyli części) jest tu zdecydowanie nieprzypadkowa, a jej symbolika dosyć
wyrazista. Nie jest to jednak rzecz najistotniejsza w kontekście całości, przejdźmy
zatem do próby scalenia tej poetyckiej triady w jedno.
Najważniejszą postacią wydaje się być tytułowy Archimedes, który w całym
tomie powraca kilkakrotnie. Autor bawi się motywem śruby Archimedesa, gra z
własnymi tekstami i gra z czytelnikiem. Jeden z wierszy zawartych w części Dante w kacecie zatytułowany jest tak samo jak cała
ostatnia część – Archimedes pomylony. To także w pierwszej
części znajdziemy tekst przybliżający motyw wynalazku przypisywanego temu
greckiemu filozofowi i matematykowi. Metafora śruby Archimedesa jest
uniwersalna i sytuowana w różnych kontekstach, ale jest w tym duża
konsekwencja. Gajda posługuje się słownictwem oscylującym wokół budownictwa,
inżynierii, techniki, cywilizacji. Rzeczywistość tych wierszy jest
zmechanizowana, w pewnym sensie sztuczna. Poeta konstruuje ją na potrzeby tej
konkretnej książki. Tworzy świat niemożliwy, choć jednocześnie solidnie oparty
na znanych nam zasadach, będący logiczną konsekwencją rozwoju ludzkości:
nieustannego ruchu w przód, a raczej w górę (/…/ wszelki postęp wydaje się obrotem śruby, / wymuszającym ruch do góry). Ta książka nosi
pewne znamiona fantastyki poetyckiej, ale zupełnie nie w obszarze dociekań i
konkluzji. Te są na wskroś realne, stanowią trzeźwy komentarz rzeczywistości.
Gajda po raz kolejny jawi się jako poeta-filozof. Z jednej strony stawia
czytelnikowi pytania (znajdziemy ich w książce naprawdę wiele), a z drugiej
stawia czytelnika przed niewygodnymi faktami. Jego wiersze to najczęściej
opowieści stanowiące pewnego rodzaju parabolę. Swoista poetycka fabuła ułatwia
odbiorcy dostęp do najważniejszych kwestii poruszanych na poziomie tekstowym,
takich jak: bóg (boskość), duchowość, śmierć, cywilizacja, technika. Gajda nie
koncentruje się na jednostce, bo w paraboli nie ma na to miejsca. Pojedynczy
bohater może służyć co najwyżej egzemplifikacji, ale wszelkie sytuacje, w
których uczestniczy, odnoszą się tak do niego, jak do wszystkich. Stąd też
niejednokrotnie zbliżenie do mitu, podkreślanie powtarzalności. Bo nieważne, czy jesteś kapitanem Benjaminem / Willardem czy też
porucznik Ellen Ripley, powielasz pewien schemat, wpisujesz się w kontekst (/…/ byliśmy kopią z kopii, / powielaną seryjnie /…/).
Ilość odniesień do
filozofii, kultury, sztuki i literatury, jakie w swojej książce umieszcza
Gajda, jest olbrzymia. Pewne tropy są bardzo wyraźne, niektóre jasno wskazuje
sam autor. Jedne są czytelne, inne zapewne niezauważalne. Jestem pewna, że
znaczna część z nich mi umknęła; tym lepiej – może dadzą się dostrzec w
kolejnej lekturze. Jednak tak samo jestem pewna, że część kontekstów to ja
narzucam tym wierszom. Są one jednak na tyle pojemne, iż przyjmą je bez
problemu. Zaletą poezji, jaką uprawia Gajda, jest to, że jej zawartość w równej
mierze zależy od autora, jak od czytelnika. Im więcej wiesz, przemyślisz,
sprawdzisz i przeczytasz, tym więcej z tych wierszy wyciśniesz. Te teksty także
na poziomie działania zbliżają się do maszyny. Stanowią swoiste perpetuum mobile, samonapędzającą się konstrukcję. Na
przykład w wierszu Camera obscura pojawia się postać
głupca na wzgórzu. Od nas zależy, czy utożsamimy ją z postaciami świętych
głupców, czy skojarzymy z piosenką Fool on the
hill lub z książką Matta Ruffa, czy wpleciemy w jeszcze inny kontekst. W Apokryfie możemy poszukiwać nawiązań do książkiPiotruś. Apokryf, możemy zastanawiać się nad sposobem istnienia ciała w Śrubie Archimedesa i zestawić to w ciekawy sposób z
twórczością Leo Lipskiego lub choćby Amelié Nothomb. Gajda podsuwa tropy, ale
daje wolną rękę. Mówi: tu macie Josepha Conrada, ale w innym miejscu
poszukajcie go sami. Ta pulsująca wyobraźnia, którą zauważa
Pasewicz, dotyczy bowiem nie tylko autora, lecz również czytelnika, który może
dać się ponieść fantazji. Tym sposobem dla mnieŚruba Archimedesa w przedziwny sposób stała się poetycką wersją Bajek robotów dla dorosłych. Dużo smutniejszą, lecz
tak samo prawdziwą.
Przy tym wszystkim nie
można pominąć językowego poloru, jakim błyszczą się wiersze Piotra Gajdy.
Pytaniom trudnym towarzyszą zabawne, językowe gry często napędzają poszczególne
skojarzenia, nawarstwiają sensy. Autor od samego początku z powodzeniem stosuje
tę taktykę – pierwsze frazy pierwszego wiersza brzmią następująco: z pustego w próżne, z próżnego w próżnię, z próżni / w próżność, z
próżności w prószenie sekund. Śruba
Archimedesa jest też rozrywką, ale wymagającą. Nie jest to książka, którą można
przeczytać jednym tchem w wolnej chwili. I dobrze.
Najlepszym
podsumowaniem Śruby Archimedesa jest zdanie, które
pojawia się w ostatnim wierszu:O czym powinna
traktować instrukcja, / odwołująca się do symboli, pojęć, fraz, obrazów i
dźwięków, / które opisują ich lot? Książka Gajdy jest
właśnie taką instrukcją, ale domagającą się uzupełnienia ze strony czytelnika.
Gajda opisuje ten lot (ruch w górę), a to, co wypływa na powierzchnię,
wcześniej stanowiło mętny osad, odpad, który osiadł na dnie. Ta książka nie
uczyni więc was szczęśliwszymi. W zamian za wytrwałość w poszukiwaniu tego, co
niewzruszone, dostajeciezużyte ciecze, / roztwory, koloidy lub
zawiesiny, a także odpadowe ciała stałe. I parę fraz do zabłyśnięcia w
towarzystwie, na przykład taką: Jeśli niebo zaludnia to, co
jest wiekuiste, / piekło musi wypełniać samo pieczyste. Brzmi jak całkiem
niezły deal, prawda?
Autor: Piotr Gajda
Tytuł: Śruba Archimedesa
Wydawca: Dom Literatury w
Łodzi,
Stowarzyszenie Pisarzy Polskich Oddział w Łodzi, Łódź 2016
ISBN: 978-83-62733-95-8
_
Tomasz Cieślak. „Nasz 38 równoleżnik” [w:] Magazyn Kulturalny
Łodzi i Województwa Łódzkiego „Kalejdoskop” nr 11/2016
Piotr Gajda,
tomaszowski poeta związany z łódzkim środowiskiem literackim, pokusił się w
swoim najnowszym tomie wierszy, „Śruba Archimedesa”, o rzecz niełatwą: o próbę
poetyckiego zapisu egzystencjalnego doświadczenia współczesnego człowieka,
świadomego uczestnika kultury, wrażliwego erudyty – w całej tego doświadczenia
komplikacji, mimo świadomości niemożliwości zamknięcia w słowach tego, co się
słowom musi wymykać. Odważne to i ryzykowne, ale mam wrażenie, że poprzednie
książki poetyckie gajdy stanowiły już rodzaj przygotowania do tej najnowszej,
najpełniejszej, którą byłbym skłonny traktować jako rodzaj podsumowania
dotychczasowej drogi twórczej, a może i otwarcia nowego rozdziału.
W poprzednim tomie,
wydanym dwa lata temu „Golemie”, można odnaleźć swoistą zapowiedź tego, co
czytamy w „Śrubie Archimedesa”, jednak najnowszy zbiór pełniejszy,
subtelniejszy w zapisanych w nim rozpoznaniach, bardziej niejednoznaczny i
przez to bardziej uniwersalny. „Golem” to był traktat o niemożności zrozumienia
siebie w świecie, która prowadzi do obserwowanej przez poetę naszej
powszechnej, codziennej i bezmyślnej ucieczki od sensu w konsumpcję – bo to
łatwiejsze, bo nie wymaga stawiania trudnych pytań i krytycznego obserwowania i
oceniania siebie, skoro można się skupić na oglądaniu towaru do kupienia.
„Śruba Archimedesa”,
podzielona na trzy dość wyraziście odrębne, lecz dopełniające się części,
przynosi najpierw (część „Dante w kacecie”) refleksję nad przemijaniem –
powszechnym i wszechogarniającym, świata i naszym, a może przede wszystkim
naszym. Ktoś powie: to nic niezwykłego, to wręcz normalne u poety po
pięćdziesiątce, który nie ucieknie od pewnych podsumowań i domknięć, a nawet od
myślenia o śmierci, bo staje się ona powoli doświadczeniem najrealniejszym.
Owszem, i tak – biograficznie – można rzecz wyjaśniać, ale Gajdzie udało się
chyba coś więcej – pokazać bycie pomiędzy, w nieustannym zawieszeniu „tu” (kuszącym
i odstręczającym jednocześnie) i jakimś „Tam” (niepewnym, wątpliwym, może
jednak, mino wszystko, dającym nadzieję). „Tam” to niekoniecznie zaświaty, ale
też ponadczasowe uniwersum kultury, którego uczestnikiem jest bohater liryczny
tych wierszy. Jak się w tych wierszach o tym mówi? Bez patosu, czasem z ironią
bliską sarkazmu, poprzez językowy eksces, poprzez krypto cytat, parafrazę,
reminiscencję, aluzję. Bo jak inaczej powiedzieć o czymś, co wydaje się ciągle
niepochwytne, niepewne, niejasne?
Te językowe i kulturowe
aluzje oraz koncepty znajdują swoje dopełnienie i rozwinięcie w drugiej części
tomu („Henry Fool”), która zresztą wydaje mi się przez to mniej udana – bo jest
jakby ledwie przypisem do tej pierwszej, a może nawet wprost powtórzeniem, tylko
nieco inaczej. Jakby autor nie zaufał nam, że zrozumieliśmy, że przejęliśmy się
i współodczuwamy. Jest w tej części – poprzez jej zbytnie moim zdaniem
bogactwo, poprzez zbyt obfite nagromadzenie wątków i pomysłów, w jej, nazwijmy
to tak, nieco meczącej pomysłowości – jakiś impas. Ten rzeczownik – impas – to
zresztą jednocześnie tytuł chyba najlepszego wiersza tego fragmentu tomu:
Omijać dłużyzny. Czy to nie znaczy w końcu
tyle,
co unikać odleżyn? A jeżeli przez miejsce,
w którym akurat
teraz jestem, przebiega siatka
geograficzna, jakiś pierdolony
równoleżnik, na przykład 38 – strefa
zdemilitaryzowana,
który pieczętuje zastany układ sił?
Nic.
Świetny pomysł – połączyć w jednym wierszu to, co odnosi się do pisania
poezji, a może po prostu komunikowania się z innymi (omijać dłużyzny) z
doświadczeniem najbardziej osobistym, somatycznym (unikać odleżyn) – i
doświadczeniem politycznym (wzdłuż 38 równoleżnika, o którym mowa w wierszu,
biegnie strefa zdemilitaryzowana między obiema Koreami, faktyczna granica tych
państw, konsekwencja dwubiegunowego podziału świata po wojnie, podziału,
którego my też, choć inaczej niż Koreańczycy, doświadczyliśmy). Gajda łączy te
różne sfery, by powiedzieć, kim właściwie jesteśmy: kimś ograniczonym i
determinowanym: przez nasze dążenia i talenty, przez naszą cielesność – i w
równej mierze przez to, co społeczne, co polityczne.
Trzecią cześć tomu, „Archimedes pomylony”, odczytywać należy jako próbę
ujęcia w słowa kondycji i funkcji samej poezji – tego nieudolnego narzędzia wyrażania
siebie, „kipieli słów”, „toksycznych związków”, „huczących myśli”. Czymże więc
jest poezja? Niezręcznym, nieadekwatnym narzędziem – ale innego poeta nie ma.
Śruba Archimedesa to starożytny wynalazek, tak zwana maszyna prosta, podnośnik
służący choćby do transportowania cieczy, do wydobywania jej na wyższy poziom.
U Gajdy jest metaforą… no właśnie? chyba przede wszystkim poezji? może szerzej:
samego języka? I nie jest tu maszyną prostą, a raczej diabelnie skomplikowaną
maszynerią, której poeta nie rozumie do końca i zapanować nad nią nie jest w
stanie. O tym właśnie pisze gajda, to wyraża, ale nie wiem, czy czasem frazą i
konceptem nie nazbyt gęstymi, nie nazbyt wyszukanymi.
_
Alicja Łukasik. „W poszukiwaniu utraconego sensu” [w:] Kwartalnik
Literacko-Kulturalny „eleWator” nr 18 (4/2016)
„Śruba
Archimedesa Piotra Gajdy jest siódmą propozycją z serii „Białe kruki,
czarne owce” – jak wiemy z lewego skrzydełka książki i, jak dowiadujemy się
dalej, seria ta „ma na celu prezentację wartościowej literatury – utworów
odważnych, nowatorskich, kontestujących zastany porządek rzeczy oparty na
wartościach merkantylnych”. Pierwsza myśl, jaka przychodzi mi do głowy po
przeczytaniu tego opisu i lekturze całości, jest taka, że muszą istnieć dwie
możliwości: albo charakterystyka serii została stworzona pod Śrubę Archimedesa, albo Piotr Gajda z
precyzją godną chirurgicznego skalpela powołał do życia coś, co idealnie
miałoby się wpisać w istniejący już cykl. Ale jedno i drugie jest równie
niemożliwe – opis serii nie powstałby tak późno (przy okazji publikacji siódmej
książki), a Piotr Gajda już we wcześniejszych książkach przejawiał tendencję do
diagnozowania otoczenia i demaskowania jego ułomności.
Sama
nazwa serii mogłaby posłużyć za najpełniejszą charakterystykę twórczości Piotra
Gajdy. Jest jak czarna owca poezji, oddalająca się od stada, pozostająca trochę
niezauważona czy zbagatelizowana przez główny nurt, przy czym na jego tle jest
jednocześnie czymś wyjątkowym – biały kruk. Podchodzę do jej opisu z lekkim
uciskiem w klatce piersiowej, ze strachem, że okażę się jednym z tych ślepców,
którzy alfabetem Braille’a próbują opisać to, co widzą (tak, widzą). O nich
właśnie wspomina bohater Kacetu, dla
którego „życie jest ekspozycją; jak cię widzą, tak cię piszą, ślepcy”.
Nietrudno
wpaść w pułapkę interpretacyjną, która zrodziłaby w autorze poczucie takiego
samego niezrozumienia, z jakim zmaga się bohater wspomnianego wiersza. Śruba Archimedesa przypomina przestrzeń
labiryntu, w którym od jednego korytarza odchodzi kilka innych, skrywających
szereg intertekstualnych nawiązań (część z nich została rozszyfrowana przez
samego autora). Nie jestem pewna, Czu udało mi się przejść skutecznie przez
wszystkie korytarze, a bez tego lektura byłaby niepełna, choć, przyznać trzeba,
wciąż zadziwiająca (w pozytywnym tego słowa znaczeniu). Bohater wykreowany
przez Gajdę nie przystaje do świata, w którym przyszło mu funkcjonować. Jego
skłonna do filozofowania, by nie rzec – górnolotna, natura stale ulega jakiemuś
nadszarpnięciu przyziemności – a to urzędy, które nie doceniają twórców, a to
ustrój polityczny, w którym głos jednostek zanika na rzecz niesprecyzowanego
szumu masy. Poezja jest tu synonimem rozbudowanego życia wewnętrznego. Ci,
którzy go nie mają, stają się „bliżsi śmierci niż życiu”, jeszcze nie martwi,
ale już nie całkiem żywi – nie sposób uniknąć skojarzenia z figurą zombie. Tak
właśnie bohater Śruby Archimedesa
postrzega innych ludzi, którzy dawno przestali zadawać czy to sobie, czy na
głos podstawowe, filozoficzne pytania, którzy myślenie zamienili na wygodne
bytowanie i przestali ufać własnym umiejętnościom, polegając wyłącznie na
nowoczesnej technologii. Ich życie ogranicza się do automatycznego, mechanicznego
funkcjonowania.
Z
innej jeszcze strony otaczają bohatera ludzie, którzy ślepo ufają Biblii – może
dlatego, że ta bardziej zrozumiale tłumaczy powstanie i sens świata niż zawiły
język nauki, a może dlatego, że tysiącletnia tradycja przemawia głośniej i
skuteczniej niż zdobycze nauki. Nie jest rzeczą łatwą rozstrzygnąć, kto ponosi
większą winę i komu autor chciałby wytoczyć zarzuty – tłumowi, dla którego
metafory tworzone w obrębie nauki są niejasne, naukowcom, którzy posługują się
językiem nieodpowiednim dla odbiorcy, czy religii, która ogłupia i oszukuje
ludzi. Rozwikłanie tego dylematu nie jest istotne, ponieważ bohater sam do
końca nie wie, w którą stronę wytoczyć działo i jest to zabieg całkowicie przez
Gajdę przemyślany. Nie wynika z chaosu, braku konceptu artystycznego, ale z
konstrukcji psychicznej człowieka – zagubionego, próbującego kompulsywnie
znaleźć jakiś punkt oparcia przy jednoczesnym braku wiary w jego odkrycie.
Kwestia
religijności jest zresztą odrębnym tematem Śruby
Archimedesa. Gajda, podążając za tradycją starożytnych, podkreśla
nietrwałość i ulotność istnienia. Człowiek jest u niego śmiertelny, duchowe
oświecenie niemożliwe, a nową formą bóstwa staje się władza i ci, którzy
dzierżą ją w rękach. Istnienie Boga nie jest zakwestionowane, ale relacja
człowieka z Nim nie należy do najłatwiejszych – oscyluje między zaufaniem a
zwątpieniem i przepełniona jest obrazoburczymi zwrotami: „Wstałem z łóżka. To,
jak powiadają, jedyne udane powstania. / A zmartwychwstania, czy te są w
pakiecie?”, „Niech dalej wyjadają / gówno spod nawożonego drzewa poznania /
dobra i zła!”.
Bohater
jest rozdarty między potrzebą szukania sensu życia, a niemożnością jego
określenia: „Jakże niezbędne są wszystkie kontrole / celności lub rozrzutu!
(...) Jeśli kiedykolwiek mieliśmy jakiś cel, / dawno temu umknął z muszki i
szczerbinki jak projekcja / fatamorgany, zwierciadlane odbicie nas samych z
„dziesiątką” / zaznaczoną pośrodku czoła”. W tym kontekście doskonale
wybrzmiewa motto – bohater, podobnie jak Archimedes, żąda choćby niewielkiego,
ale stałego i pewnego punktu. Dla Archimedesa byłby on motorem napędowym do
tworzenia wielkich rzeczy, u Piotra Gajdy byłby on raczej gwarantem spokoju.
Wiara mogłaby być jedną z tych spraw, które zapewnią człowiekowi równowagę
ducha, ale i to nie może się spełnić, ponieważ religijność jest równie niepewna
jak wszystko wokół. Dlatego bohater szarpie się ze wszystkim, ze wszystkimi i
sam ze sobą. Nie znajduje z nikim porozumienia, ponieważ w dzisiejszym świecie
spłyceniu ulega także komunikacja.
„Niedawny
monologista zredukowany wobec opresji świata do roli administratora trwogi” –
tak mógłby określić Gajda swojego bohatera, ponieważ niemożność znalezienia
stałego punktu, o którym mówił także Archimedes, napawa go z jednej strony
strachem, a z drugiej także buntem – przeciwko obecnej formie demokracji,
religii, ludziom, konsumpcjonizmowi. „Walka z tym światem już teraz /
przypomina prolog humanitarnego uboju” – wyznaje. Walka wciąż trwa, a jest to
walka osamotnionego człowieka (powrót tradycji romantycznej), trochę
kompulsywna, bo nie wiadomo już, przeciwko komu skierowana, kto tu jest
wrogiem, kto sprzymierzeńcem, a kompulsywność wynika, oczywiście, z
bezsilności. To, co z pewnością wyróżnia Śrubę
Archimedesa od innych współczesnych książek traktujących o podobnej
tematyce – zagubieniu we współczesnym, konsumpcyjnym świecie pozbawionym
wyższych wartości, jest przede wszystkim język. Piotr Gajda odwołuje się do
klasycznej budowy wiersza – tetrastychów, dystychów, gdzieniegdzie tercetów.
Odrzuca charakterystyczną dla współczesnego języka poezji prozaizację –
kontynuuje poetykę znajdującą się na wymarciu – zawiłą, pełną metafor, ciągów
skojarzeniowych i nawiązań kulturowych. Uskuteczniana przez niego krytyka
kapitalizmu nie jest parodią języka reklamy jak u Kiry Pietrek, Gajda nie
zapożycza korporacyjnej nowomowy, aby ją ośmieszyć, ale przyjmuje taktykę
Eliota z Ziemi jałowej. Powołuje się
na wątki archaiczne, mitologiczne, kulturowe, aby przenieść je na współczesny
grunt – stąd porównania łona Abrahamowego do czujnego Sanepidu.
Będąc
zapatrzoną w prozaizującą poezję, we wspomniany mainstream, łatwo jest wpaść w
pułapkę i oskarżyć Piotra Gajdę o zacofanie (jak to, powrót do klasycznej formy
wiersza, do piętrzących się metafor, do wątków mitologicznych). W pierwszym
zetknięciu trudno było ukryć zdziwienie, ale szybko przerodziło się ono w
zachwyt i byłoby prawdziwym barbarzyństwem obwiniać autora Śruby Archimedesowej o zamknięcie się na rozwój języka poetyckiego,
ponieważ przebiega on, ale w odmiennym od spodziewanych kierunków. Nie chodzi
tu wcale o zbliżenie do mowy swobodnej, potocznej, ale o oddanie się sile
języka – ciągom skojarzeń (od kondoma do gumy do życia), metafor,
przetransponowaniu znanych związków frazeologicznych i cytatów („kto jest bez
winy, niech pierwszy rzuci posadę”.
Piotr
Gajda za pomocą śruby Archimedesa opisuje rozpad wartości, ich stale
postępującą degradację: „niegdyś śrubą Archimedesa nawadniano kanały / i
osuszano depresje. Dziś ze względu na nieczułość / na zanieczyszczenia, coraz
częściej wykorzystuje się ją / do podnoszenia ścieków w naturalnym środowisku
człowieka”. Jak tonący chwyta się brzytwy, tak bohater tomu chwyta się
twórczości – jedynej broni przeciwko miałkości i przyziemności. Jednak okazuje
się, że pisanie, czytanie, tworzenie mają charakter masochistyczny – można
czerpać z nich przyjemność, ale jest ona okraszona bólem, zwłaszcza wtedy, gdy
dochodzi do konfrontacji z szorstkim i nieczułym otoczeniem.
W
dalszym ciągu odnoszę wrażenie, że nie wyczerpałam wszystkich możliwości
interpretacyjnych, jakie stwarza Śruby
Archimedesa. Czyta się ją z łatwością – język sam prowadzi czytelnika, każe
mu jak najszybciej dobrnąć do ostatniego wersu, ale też stawia opór wymuszając
ciągłe powroty do początku. I po każdym powrocie wyłaniają się nowe sensy, o
które w świecie realnym trzeba by stoczyć bój”.
_
Paweł Majcherczyk. „Wypłynąć tylko z poezją - <<Śruba Archimedesa>> Piotra Gajdy" [w:] strona internetowa PoeciPolscy.pl
Śruba Archimedesa (Dom Literatury w Łodzi, 2016) to piąty tom
Piotra Gajdy (ur. 1966), poety pochodzącego z Tomaszowa Mazowieckiego. Jego
wcześniejsze książki poetyckie były wydawane w Łodzi oraz Mikołowie. Debiutował
w 2008 roku, dobrze przyjętym Hostelem.
Wiersze Gajdy to metaforyczny seans, do którego siadać należy
z kawą i ołówkiem. To poezja refleksyjna, dojrzała, ale także skomplikowana i
raczej adresowana do poetów, niż laików poezji. W najnowszej książce poetyckiej
znajduje się 36 wierszy. Tom swój Piotr Gajda dzieli na trzy części: Dante w
kacecie (14 wierszy), Henry Fool (12 wierszy) oraz Archimedes pomylony (10
wierszy). W skrócie Dante, autor „Boskiej komedii” w hitlerowskim obozie
koncentracyjnym, Henry Fool – to film, w którym pisarz zleca bezdomnemu
napisanie książki, pomylony Archimedes – grecki fizyk, uznawany za
najwybitniejszego matematyka starożytności. Teksty poetyckie traktują o życiu,
śmierci, systemie – omawiają ważne tematy w sposób pokrętny,
metaforyczny. Ilość porównań, skojarzeń, nawiązań czy świeżych metafor sprawia,
iż najnowszy tomik Gajdy należy czytać bardzo uważnie. Jakub Skutrys napisał,
iż najbardziej mu się podobała lektura drugiej i trzeciej części Śruby, mnie natomiast
najpełniejsza wydaje się pierwsza (Dante w kacecie). Przed czytaniem
najnowszego tomu tomaszewskiego twórcy, warto zapoznać się z pojęciem, a może
lepiej – wynalazkiem: śruby Archimedesa. Aby wiedzieć jak to co na dole, idzie
ku górze. W wierszu „Piana złudzeń”, czytamy:
„(...) Bądź łaskaw coś
obiecać, a przynajmniej
objaśnić, gdy wszelki postęp wydaje się obrotem śruby,
wymuszającym ruch do góry. Jako inżynier powinieneś
łatwo wybrnąć ze wszystkich zarzutów nieczystości”.
W tym samym utworze
pojawia się „piana demokracji”, która konotuje z tytułem. A w wierszu
„Apokryf”, zapoznajemy się z takimi umiejętnościami poetyckimi autora:
„(...) Cieniem
kładzie się suburb nad niegdyś ruchliwymi arteriami,
gdy chmurny starzec niestrudzenie wędruje skrajem na skraj,
przez ciemną dolinę, gdzie zapadły się miasta całkiem
jak
Sodoma, Gomora i Detroit, aby istnieć odtąd jedynie jako
zapomniany
apokryf. (...)”
Jeśli ktoś lubi poezję, którą trzeba rozszyfrowywać to
pozycja Gajdy z pewnością jest dla niego, on sam nas do tego zachęca... Autor
pomaga czytelnikowi w lepszej interpretacji swoich tekstów poetyckich przez
swoisty słowniczek, który jest umieszczony na końcu tomiku, aby czytelnik
lepiej mógł zgadywać, żeby zanurzył się w poezji, przed wypłynięciem. Tak oto
Gajda korzysta z cytatów m.in. z książki Jądro
ciemności, filmu Wyspa tajemnic czy amerykańskiego lekarza, patologa –
Jacka Kovorkiana. A tych nawiązań jest dużo więcej. Osobiście wolę krótsze
wiersze, ponieważ piszący długie teksty poetyckie, może stracić wątek i
stworzyć myślową hybrydę, która – owszem – nieraz ma sens, niestety
znacznie częściej tworzy bezsens. Gajda na szczęście ucieka od bezsensu,
zdarzają mu się słabsze wiersze. Ale przede wszystkim narracja tomaszowskiego
autora ukazuje przemyślane teksty tworzące obraz postrzegania rzeczywistości przez
myśliciela-filozofa. Warto wspomnieć, iż Tomaszów Mazowiecki może się pochwalić
nie tylko Piotrem Gajdą, otóż stamtąd też pochodzi młody, ale już znany poeta –
Tomasz Bąk. Jeśli ktoś pominął Śrubę
Archimedesa, zalecam się z nią zapoznać.
_
Tomasz Cieślak. „Twardo, po bruku" [w:] Magazyn Kulturalny Łodzi i Województwa Łódzkiego „Kalejdoskop” nr 9/2018
Sięgam po poetycką nowość – zbiór tomaszowskiego poety „To
bruk”. Z zaciekawieniem, bo poprzednie jego tomy (w tym wydana dwa lata temu
„Śruba Archimedesa”) dowodziły, że autor znalazł i konsekwentnie realizuje
pewien artystyczny zamysł, zarówno co do tematyki, jak i języka, ale też
kreacji bohatera lirycznego. Najprościej mówi o doświadczeniach
pięćdziesięciolatka tak, jak mówić może artysta – zatem i wprost, i
jednocześnie aluzyjnie i metaforycznie, poprzez kulturowe odniesienia. Ale też
trudno nie odnieść wrażenia, że głównym celem jego pisania jest po prostu
wyrażenie siebie, próba zanotowania własnego, realnego przeżywania świata,
nieco tylko przesłonięta rozmaitymi zabiegami artystycznymi, w takim stopniu,
żeby nie musieć się zbytnio tłumaczyć z „autobiograficzności” czy wstydzić się
wyjawienia zbyt wiele, bo teraz niemodne czy trywialne i stereotypowo
„lirycznie”.
Pod tym względem najnowszy zbiór wierszy Gajdy nie zawodzi:
stanowi artystyczną i ideową kontynuację tomów poprzednich. Powiedzmy od razu –
to nie jest lektura dla szukających w poezji ulotnych wzruszeń czy
porywających, zapadających w pamięć obrazów albo świetnych językowych
konceptów. Piotr Gajda pisze poezję – jakby to nazwać? nieozdobną? nieco
chropawą? Czasem wręcz nużąco powraca do najważniejszych dla siebie wątków i
tematów, jest w snuciu lirycznej refleksji bardzo wsobny, bo nie zerka z ukosa,
co na to powie czytelnik, czy na pewno mu się spodoba, czy aby w pełni podąża
za tokiem poetyckiego rozumowania. No właśnie, nic z tych rzeczy! Lektura tomu
Gajdy przypomina sytuację rozmowy z dobrym znajomym (ale nie przyjacielem, bo
bohater tych wierszy za mało pozwala o sobie wiedzieć, za dużo skrywa, za mało
zainteresowany jest odbiorcą). To rozmowa nieśpieszna, pozbawiona fajerwerków
humoru, nietworząca napięcia (przyznam, że tego czasem mi brakuje). Bohater
Gajdy chce powiedzieć o rozczarowaniu
światem i sobą, polityką i egzystencją. Snuje o tym wszystkim naraz dość
niezborną opowieść, w której plany i sprawy przenikają się, urywają, ale
wracają znienacka. Pasjonujące to i dojmująco męczące jednocześnie. I takie ma
być, bo tak wygląda świat bohatera tomu w połowie życia w „państwie zapadniętym
do środka”, gdzie „po każdej napaści stosuje się / pogłębione przyzwyczajenie,
zawsze mogło być // gorzej”. Niepokój, smutek, niespełnienie – bo jakże inaczej
w rzeczywistości zderzenia marzeń i ideałów z tym, czego doświadczamy na co
dzień?
No proszę: nie przypadkiem zmieniłem sposób mówienia o
zapisanym w „To bruk” doświadczeniu z bezpiecznie zdystansowanej trzeciej osoby
liczby pojedynczej („on” - ten Gajdowy bohater) na pierwszą osobę liczby
mnogiej, na „my”, bo trudno dalej udawać ten dystans, trzeba wprost powiedzieć:
Gajda pisze o nas wszystkich, o naszych wspólnych zaskoczeniach i
rozczarowaniach. Poeta uświadamia czasem to, co dzieje się w świecie, niezwykle
brutalnie: „Załóżmy, że moja wiara w
ludzi / nie legła obok ciała Abla, lecz dopiero // gdy do moich oczu napłynęły
trupy / tysięcy syryjskich dzieci”. Najczęściej jednak mówi z rezygnacją
graniczącą w swej bezsilności z przyzwoleniem na to, że sensu, pewności,
porządku moralnego odzyskać się już nie da. W tym względnie najbardziej
zajmujące wydają mi się te wiersze tomu, które zatem odnieść można, w pewnym
stopniu, w zależności od własnych lekturowych oczekiwań, do doświadczenia
jednostkowego i zbiorowego jednocześnie, do uniwersalnych spraw egzystencji i
konkretnych wydarzeń historycznych. Jak w liryku „Zastrzały”, stanowiącym ostry
komentarz do tego, jak się teraz zwykło nazywać, „odczytywać polskość” – i jak
się nią manipuluje. Bo przecież: „Obchodząc kwadraty postrzelonych osiedli, //
zadomawialiśmy się w pasie ziemi niczyjej, / w tym także i nie naszej, bo
przecież / nigdzie nie byliśmy u siebie. Miot, w smaku // i konsystencji
przypominający gumę do żucia / wyplutą na chodnik”. Gorzkie, brutalne,
przejmujące.
Mroczny, konsekwentny, przejmujący tom. Nie ma w poezji Gajdy
ukojenia i spokoju, nie ma nadziei – bo taki świat kreuje. Bo taki jest świat.
_
Anna Spólna, „Polbruk i chusta
Weroniki. O To bruku Piotra Gajdy” [w:], „Inter. – Literatura-Krytyka-Kultura”, nr 4 (18) 2018.
To bruk
jest tomem, w którym zapis frustracji – zwłaszcza politycznej i społecznej, ale
także egzystencjalnej – miesza się z chłodną diagnozą uciążliwej codzienności. Kilkadziesiąt
wierszy powstałych z poczucia niezgody, zmęczenia i oburzenia (co da się
wyczytać z ich zjadliwego tonu, ich narastającego, addytywnego rytmu) obrazuje
sytuację bohatera tak dalece niepogodzonego ze swoim życiem i otoczeniem, że
zmuszonego dać temu wyraz. Książka Gajdy wydaje się wyrastać ze stanu, który
Miłosz określił kiedyś jako pisanie „pod nieznośnym przymusem i tylko z
nadzieją,/ że dobre, nie złe duchy, mają w nas instrument” – choć nadziei w niej niewiele.
„Przepis na ideę”
Spoiwem
nowych wierszy tomaszowskiego poety jest metafora konsumowania i wydalania –
samozwrotnego procesu, w którym pochłanianie dóbr, przywilejów, nagród i
ideologicznych haseł prowadzi nieuchronnie do defekacji lub odruchu
wymiotnego („Włożyć palce w usta to cos wyrazić?” – pyta podmiot Poety w państwie prawa, s. 18;
„Wymiotuję więc samą treścią” – dodaje w wierszu Genug, s. 53). Przyrządzanie idei człowieka, taniec spasionych
brzuchów, głód jako paliwo dla nowej Wunderwaffe, spożywane przez ludożerców
Corpus Christi, wszystko, co wyssaliśmy z mlekiem matki – powracające natrętnie
skojarzenia wplatane są w bezlitosną diagnozę naszych czasów i szerzej:
historii wynaturzenia ludzkiego gatunku. Chciałoby się nawet, za podmiotem Człowieka gminu, powtórzyć: „Darujmy już
sobie// tę narodową gastroskopię!” (s. 46).
Podmiot, który zdobywa się na intelektualny
dystans wobec asystowania przy „cudzych posiłkach” (Buntownik z powodu, s. 10), podnosi jednak ton, gdy opisuje parodię
praworządności w obcym dla własnych obywateli „państwie zapadniętym od środka”
(Poeta bierze udział w projekcji państwa
w kinie Grunwald, s. 19), ostrzega przed pychą „wiarołomnych budowniczych”
wznoszących pomniki Chrystusa widoczne z kosmosu (Mimikra, s. 17) lub totalitaryzmami,
które „znowu szczękną na raz// jak pistolet startowy” (Uniformy, s. 44). Z tymi diagnozami współgra ponura wizja życia na
kredyt (rozumiany wielorako, także jako zadłużenie u spekulującego naszą
nadzieją Boga) w konceptystycznym wierszu Niewidzialna
ręka rynku. Można się obruszać na publicystyczność wierszy, w których – jak
w atakujących nas zewsząd newsach – pojawiają się teczki, trupy syryjskich
dzieci, Żołnierze Wyklęci oraz dzieci z Litzmannstad obok zwierząt wiezionych
na rzeź, nie sposób jednak odmówić tym tekstom rysu podstawowej artystycznej
uczciwości. Metaforyzowanie sytuacji, których źródłem jest niezawiniona wina
urodzenia się w świecie nie-do-zniesienia, tylko wyostrza bezwyjściowość naszej
egzystencji, skoro każde niemowlę-bękart obraca się
(…)
zgodnie z kopernikańską zasadą,
dookoła
błogosławionych narzędzi:
mitologii,
teologii i filozofii,
na
karuzeli wirującej wokół własnej osi,
dopóki
nie połknie własnego języka.
(Uniwersum to jest serwis, s. 35)
„W innym języku”
„Czy jesteś poetą zaangażowanym?” - pyta Gajda
pyta w wierszu Zaschło w gardle, by
pokazać odruchowość, ale także bezradność gestów sprzeciwu:
(…)
Powiedzieć „nie”,
to
nic nie powiedzieć, to odwrócić się plecami
od
rażącego światła lampy skierowanej
prosto
w oczy.
(s.
40)
Zarówno
wyznania, jak teksty dyskursywne bywają w To
bruku opatrzone osobną, ironiczną glosą. W rozsianych wewnątrz tomu cyklu
ironicznych wierszach-komentarzach odbywa się wewnętrzna dyskusja komplikująca
wymowę całości (Errata do wiersza „W
osiemdziesiąt garbów dookoła świata”, Przypis,
Krótka historia przepisu, Oto człowiek. Wersja konsultowana przez
specjalistę).
Gajda
pracuje nad swoim obrazem świata w długich, splątanych składniowo zdaniach
pełnych nieodżywianych skojarzeń słownych, zwłaszcza gier frazeologicznych.
Jego wyobraźnia poetycka żywi się paradoksalnym odwróceniem znaczeń, jak w
wierszu, którego sens buduje na równi długi tytuł Oto człowiek. Model „Na ramię – broń!” i jednozdaniowy poetycki
komunikat: „Jak automat z duszą na ramieniu” (s. 45). Takich eksperymentów jest
w tomie sporo, podobnie jak aluzji kulturowych i cytatów. Te
ostatnie zostały objaśniane w odautorskim komentarzu, co wydaje się aktem
kapitulacji wobec potencjalnej indolencji czytelnika, tyleż zabawnym, co
irytującym. Chyba że tego rodzaju odnośniki do Biblii, „Rejsu” Marka
Piwowskiego czy piosenki Lady Pank mają wzmocnić sens pytania, przytoczonego
ironicznie w wierszu Odkrycie Ameryki:
„Dlaczego do każdej metafory nie dołącza się/ przypisów?” (s. 51).
Bruk, brud, bród
„Z
brudu powstałem/ i w brud się obrócę” – wyznaje bohater Gajdy, utożsamiający
się z Weroniką, apokryficzną nosicielką prawdy o męce Chrystusa ukrytej w
chuście za sprawą jego potu i krwi (Wierne
odbicie, s. 62). Ten wiersz to jeden z nielicznych w książce przykładów
przejścia od banalizmu (śmierć jako moment odtwarzania tysięcy odcinków Mody na sukces) do afirmacji.
Charakterystyczna dla najnowszej książki autora Hostelu ambiwalencja pomiędzy wstrętem i fascynacją, pragnieniem
dystansu i zaangażowaniem ujawnia się w obrazach niechcianego a jednocześnie
bezcennego materiału, z którego rodzi się wiersz.
Okładka,
którą zaprojektował, ponoć według pomysłu autora, Grzegorz Fijas, sygnalizuje
zarys ciała, może zakreślony na miejscu zbrodni, może wskazujący na ułożenie
zwłok samobójcy, który runął na bruk. Brukowa kostka jest złota. Nie bez
przyczyny – oto, jak w wierszu Światła
miast, brud i bruk łączą się i destylują w cenny kruszec:
Dlaczego, kiedy idę do pracy, za
którą, żeby ją mieć,
setka innych oddałaby wiele, łzawią
mi oczy?
Pozbierałem do reklamówki z
Kauflanda bruk z ulicy,
żeby starczyło na książkę z wierszami.
Pozbierałem brud, w jakim
robotnicy byli skąpani niby w błędnych
ogniach, gdyż osiadła na nich
ziemia za cenę złota.
(s. 48)
Awersem
przytoczonego powyżej manifestu jest kolejny w tomie jednozdaniowy wiersz To bród: „Wkurw wkracza do potocznego
języka” (s. 49). Czy więc Norwidowski „ideał sięgnął bruku”? A może poezja jest
Tobrukiem, który broni się miesiącami, choć załoga twierdzy ma coraz mniej nadziei?
Cool
Kids of Death śpiewali: „Mamy butelki z benzyną i kamienie... Wymierzone w
ciebie!” Po bruk sięgają doprowadzeni do ostateczności rebelianci. Książka z
wierszami jako reklamówka z Polbrukiem? Kilkadziesiąt grud betonu, dobrze mieć
trochę na zapas, czasy są gorące.
_
Rafał Różewicz, „Co pozostaje? Czytając To bruk Piotra Gajdy (...)”, [w:], „Inter. – Literatura-Krytyka-Kultura”, nr 4 (18) 2018.
Najnowsze tomy poetyckie Mirki
Szychowiak i Piotra Gajdy są interesującymi przykładami na to, jak od lat można
z powodzeniem funkcjonować w literaturze – że się posłużę tytułem jednej z
naszych książek wydanych przez „Inter-” – „nie w pierwszym szeregu” (lecz czy
szereg nie kojarzy się z równaniem do pewnego wzorca?); pomimo nominacji i
nagród (Szychowiak była nominowana do NIKE, Gajda zaś Laureatem Nagrody
Otoczaka – przyznawanej przez zmarłego niedawno Jerzego Suchanka); innymi
słowy: funkcjonować w oparciu przede wszystkim o literaturę, a nie środowiskowe
przepychanki, od dawna przesłaniające – nomen omen – to, co najważniejsze, czyli książki.
A tych już Szychowiak i Gajda mają na swoim koncie sporo.
To
bruk Piotra Gajdy, choć wszystko wskazywało na
to, że Śruba Archimedesa będzie
zwieńczeniem trylogii filozofii i języka spod znaku Instytutu Mikołowskiego,
jest ni to suplementem (niebezpośrednim, ale o tym później), ni kolejnym
krokiem na drodze autora ku poetyckiej publicystyce, którą od kilku lat
skutecznie przemyca w swoich wierszach-komentarzach, analizując stan
cywilizacji w skali mikro i makro (pamiętamy nagły przeskok u Gajdy – po dobrze
przyjętym Hostelu i Zwłoce i melancholijnych, wycofanych,
prywatnych wierszach, które swego czasu różni krytycy chcieli podpiąć pod tak
zwaną, acz wyimaginowaną, „dykcję łódzką” oraz dobrze wypadających w
internetowych bojach w czasach, gdy portale poetyckie trzymały jeszcze
jakikolwiek poziom – poeta z Tomaszowa Mazowieckiego w kolejnym tomiku pt. Demoludy,
wydanym, a jakże, w Instytucie Mikołowskim, postanowił zaciemnić przekaz,
skorzystać z dobrodziejstw zdań wielokrotnie złożonych i zmaksymalizować
występowanie metafor w myśl zasady: co zdanie to nowy obraz), wydłużając swoje
wiersze (przypominające już mini-traktaty) do niespotykanych wcześniej u niego
rozmiarów. Opinie o tej wewnętrznej rewolcie były różne, ale Gajda nie mógł już
się cofnąć. Rozwinięta świadomość językowa i chęć powiedzenia czegoś więcej niż
dotychczas domagała się bowiem kolejnych ujść. Tak zostały opublikowane kolejne
książki: Golem i wspomniana Śruba
Archimedesa, w których to
autor doskonalił swój warsztat zapoczątkowany w Demoludach oraz umiejętność wyrażania
własnego Ja na wielu płaszczyznach. Dobrze skomentował to Tomasz Cieślak w
jednej z recenzji: „[…] trudno nie odnieść wrażenia, że głównym celem jego
pisania jest po prostu wyrażenie siebie, próba zanotowania własnego, realnego
przeżywania świata, nieco tylko przesłonięta rozmaitymi zabiegami
artystycznymi, w takim stopniu, żeby nie musieć się zbytnio tłumaczyć z
»autobiograficzności« czy wstydzić się wyjawienia zbyt wiele, bo teraz niemodne
czy trywialne i stereotypowo »lirycznie«”. Wspomniane artystyczne zabiegi to
nic innego jak przefiltrowane przez język, ironię, politykę, kulturę i
filozofię obrazki z melancholijnego i nierzadko monotonnego życia podmiotu,
zanurzonego w literaturze, balansującego jednakże już na granicy tego, co
publiczne i prywatne (a nie jak wcześniej – przede wszystkim prywatne):
„Dlaczego, kiedy idę do pracy, za którą, żeby ją mieć, / setka innych oddałaby
wiele, łzawią mi oczy?”. Dodajmy: podmiotu, któremu ta cała zewnętrzna otoczka
każe pisać w taki a nie inny sposób (a on może co najwyżej się szarpać,
ironizować, komentować, ale porządek narracyjny i formalny – wiersze Gajdy są
zawsze uporządkowane i stroficznie przejrzyste – musi pozostać zachowany).
Bowiem rola skryby, w którą wszedł podmiot/autor, jest niczym innym jak formą
narzuconą przez inną formę (narzuconą sobie?) – formę-świat, poza którą ciężko
jest wyjść. Tak jak skryba nie może opuścić murów klasztoru, bo język, którym
się posługuje, a który teoretycznie mógłby go zaprowadzić dalej niż do
klasztornej bramy, okazuje się kościelną łaciną – tak podmiot To
brukumoże funkcjonować w języku tylko na zasadach narzuconych mu przez zewnętrzną
całość (kulturowo-polityczno-filozoficzną – normę?). Tym samym granice wiersza
(niezależnie czy mamy do czynienia z dystychami czy innymi porządkami) nie
zostają przekroczone, choć w ich obrębie może dziać się dosłownie wszystko (a
tym samym nic, bo co to za poezja, która niczego nie przekracza, nie ocala?).
Taka, która może sobie po prostu trwać, wydawałoby się – w nieskończoność. Gdyż
jest tragicznie niezmienna.
I o tym właśnie jest kolejna
książka Piotra Gajdy.
O poezji, która po prostu się
pisze (jest pisana?), a jej końca nie widać, bo nie przekłada się na coś więcej
ponad to, czym jest (bo przecież zawsze można prywatnie skrytykować publiczną
rzeczywistość, odwołując się do nierozwiązywalnych od wieków problemów). I na
tym polega ten wspomniany tragizm. Na niemożności zaniechania bezsensownych
czynności. Bo kto zabroni pisać poecie, skoro nikt go nie czyta i nie dostrzega?
Autor konsekwentnie mocuje się
z narzuconym (cywilizacyjnym) porządkiem, lecz wydaje mi się, że akurat w To
bruku (tytuł można
odczytywać jako próbę wskazania źródła ostatecznego ludzkiego dna: „przyszłe
rozwiązania / połączono supłami, tworząc ludzkie DNA, / żebyśmy mogli sięgnąć
dna” lub też miejsce zaciętych walk podczas II wojny światowej, które to walki
płynnie przeistoczyły się w wojnę już nie między Polakami a nazistami i
faszystami, lecz w wojnę polsko-polską; czyli Polakiem a źle rozumianą
„polskością”) polityki jest więcej niż do tej pory. Podobno, jak zapowiadał
wydawca (Dom Literatury w Łodzi), to najbardziej polityczna książka Gajdy ze
wszystkich opublikowanych. Czy dlatego, że ta polityczność wynurzyła się z
odmętów półsłówek i niedomówień i zaczęła peryskopować w stronę większej – w
tej materii – dosłowności? Jeśli tak, to jedna z granic została przez autora jednak
przekroczona. I to w pozytywnym znaczeniu: „Państwo trwa, dopóki ma na to
papiery. / Państwo trwa, dopóki ma na ciebie teczkę”.
Jak więc To
bruk ma się do trzech
ostatnich książek Piotra Gajdy? Czy to, jak wspominałem na początku, nowe
otwarcie, czy przeciwnie – zamierzona w ostatecznym rozrachunku kontynuacja?
Rewolucji na miarę Demoludów nie widzę, ale czy potrzebna
jest rewolucja, kiedy książka jest najzwyczajniej w świecie – dobra? I jak się
w końcu okazuje: zaskakująco bliższa pierwszym publikacjom (pod względem
klimatu, niemożności) w dorobku poety? Innymi słowy – atmosfera – to Hostel,
Zwłoka, forma – Demoludy, Golem, Śruba Archimedesa.
Z pewnością z tej mieszanki coś
się jeszcze wykluje.
_
Marcin Jurzysta, „Czy mam być twardy jak bruk? (Piotr Gajda To bruk)”, [w:], „artPapier”,
nr 1 (361) 2019.
Dlaczego się buntować, jeśli w człowieku nie ma nic stałego, co warto chronić
– to jedno z pytań stawianych przez Alberta Camusa w „Człowieku zbuntowanym”
(Camus 1993: 19). Bunt „Na pozór negatywny, skoro nie tworzy niczego, jest
głęboko pozytywny, skoro odsłania to w człowieku, co zawsze domaga się obrony”
(Camus 1993: 22).
Buntownik, nawet jeśli nie jest od początku świadomy przyczyny swojego sprzeciwu, często szuka wartości, do której mógłby się odnieść i w której mógłby umocować swój bunt. Jak stwierdza Camus: „Jeśli zbuntowany bluźni, to w nadziei nowego boga” (Camus 1993: 100). Piotr Gajda, co widać już w dwóch poprzednich książkach poetyckich, obrał ciekawą perspektywę, która z jednej strony mieści się w obszarze literatury zaangażowanej, a jedocześnie, pod względem formalnym, stanowi propozycję osobną. Wiersze Gajdy wyrastają z niezgody na rzeczywistość społeczną i polityczną oraz jej bezpośrednie konsekwencje dla codziennego życia jednostki. Jednocześnie w poprzednich dwóch książkach autor „Śruby Archimedesa” unikał dosłowności, będącej w dużej mierze cechą charakterystyczną literatury zaangażowanej, wybierając nie zawsze jednoznaczne językowe formuły i techniki rozbudowanego obrazowania, jako drogę do wyrażenia społecznych, ale też wyraźnie osobistych, zsubiektywizowanych, lęków i frustracji. Na tym tle „To bruk” wydaje się zbliżać się do dykcji potocznej, autor wykorzystuje żywioł języka nieliterackiego, nieformalnego i elementy zaczerpnięte z publicystyki jako rekwizytornię. W „Atłasie” autor wykorzystuje znaną notę prawa autorskiego: „kopiowanie, rozpowszechnianie lub wykorzystywanie // w dowolnych celach całości lub części jest zabronione” (s. 9). W „Somie” pojawia się slogan rodem z ulicznych marszów: „Każda instytucja to prostytycja, [...]” (s. 11). W książce Gajdy wykorzystane zostają tematy historyczne, tak jak w wierszu Zastrzały, gdzie czytamy: „Przychodzili partyzanci z Armii Ludowej // i palili za sobą mosty. // Przychodzili partyzanci // z Armii Krajowej i palili za sobą mosty. // Przychodzili Żołnierze Wyklęci i zastawali // spalone mosty [...]” (s. 24). W książce Gajdy znalazło się też miejsce dla „Króla Mohera” (s. 28). Innym przykładem potoczności będą „reklamówki z Kauflanda” (s. 48) z wiersza „Światła miast”, „Masmix i margaryna Kasia” (s. 50) z „Życia za bułkę z masłem”, „logo na t-shircie” wykorzystane w wierszu „Genug”. Na ile zmiana ta stanie się dla twórcy cechą dystynktywną, pokażą kolejne książki. Gajda wciąż nie przestaje wierzyć dykcji języka i obrazowaniu, które sprawiają, że poszczególne wiersze zamieniają się w quasi traktaty, jednak widać, że taka przeintelektualizowana fraza, choć w przypadku Gajdy zawsze bliska doświadczenia, przestaje mu wystarczać albo okazuje się za mało efektywna dla wyrażenia nagromadzonego w tych wierszach bólu i wściekłości, dla wyrażenia których poeta wybiera dość bezpośrednie środki wyrazu. Bohater książki Gajdy nie czuje już tylko strachu, nie ogranicza się do snucia refleksji, rzeczywistość wyraźnie „przyparła go do muru” i zmusza do aktywności – do tego stopnia, że lęk i napomnienie zamienia się w bunt, wręcz agresję, chęć wykrzyczenia swojej niezgody, czy wręcz działania na rzecz „wyrównania rachunków”.
Nie bez powodu autor rozpoczyna swoją książkę wierszem „Finis Poloniae?”, który pointuje stwierdzeniem:
„[...] kraj, w którym
z pewnymi trudnościami żyjemy od ponad pół wieku,
przypomina szklankę do połowy pustą lub pełną” (s. 8)
To retoryczne pytanie o koniec Polski, nie jest jedyną oznaką gniewu w tym tomie. Idąc za słowami wiersza „To bród” Gajda stwierdza, że: „wkurw wkracza do potocznego języka” (s. 49).
Bohater Gajdy rzuca się pomiędzy postawą ekstrawertyczną, wymierzoną przeciw światu, a gestami introwertycznymi, swoistym „kuleniem się w sobie” – i w wierszu. Z jednej strony czytelnik spotyka „buntownika z powodu” (s. 10), który „z nożem i widelcem w ręku pełni wartę” (s. 10), z drugiej strony – pada sugestia, by „zająć pozycję embrionalną, proszę pana. W bezruchu | niczym zapluty karzeł reakcji” (s.14). Bastionem buntu jest u Gajdy oczywiście wiersz, ale tę samą broń ma po swojej stronie również system. Wiersz może być celnym ciosem przeciw państwu, może stać się również „dystychem, w którym jest się więzionym” (s. 34), jeśli dystych ten zostałby zapisany ręką poety systemowego, a takich reprezentantów poglądów przeciwnych opiniom Gajdy również nie brakuje, każdy system miewa bowiem swoich literackich przedstawicieli.
Przyczyną, dla której trzeba opuścić gardę wiersza, odłożyć na bok metaforę na rzecz konkretu społecznego, czy też politycznego, wydaje się w najnowszej książce Gajdy sama agresywność świata, który się z nami nie patyczkuje, który nie owija swoich bluźnierstw w błyszczące folie, nie stroni od bezpośredniości, wulgarności. Skoro z jednej strony pada, wykorzystane przez Gajdę w wierszu „Przypis”: „spieprzaj, dziadu!” (s. 21), to z drugiej strony pojawia się „soczyste fuck you” (s. 20), bo jak pisze Gajda „nie ma powrotu do odwrotu” (s. 61), bo „ważne są dni, których jeszcze nie znamy, lecz najważniejsze te, | od których się posramy” (s. 50) ..
Mimo oczywistej gry językowej zawartej w tytule, książka Gajdy nie skojarzyła mi się z bitwą o Tobruk. Nagle przypomniałem sobie piosenkę Bruk Sweet Noise (mimo, iż muzycznie to nie moja bajka), która utkwiła mi w pamięci, chyba za sprawą teledysku, który w 1996 roku otrzymał na Yach Film Festiwalu aż trzy nagrody.
Dostałem cios w plecy
Pomyślałem, że będzie ostatnim
Ktoś napluł mi w twarz
Pomyślałem, że już nigdy tego nie zrobi
Kiedy rozpłakałem się jak dziecko na widok krwi
Powiedzieli, że udaję
Otworzyłem się przed przyjaciółmi
Przyjaciele mnie sprzedali
Twardy jak bruk
Czy mam być twardy jak bruk
Otworzyłem się jak książka
Teraz książka płonie
Zniknęły sny, iluzje, koniec
Znałem kiedyś wielu ludzi, znam ich niewielu
Teraz, znam ich niewielu
Przemieniłem frustrację w siłę
Zamieniłem łzy w gniew
Miałem kiedyś jedną twarz
Teraz mam dwie, teraz mam dwie.
To ciało i ten bruk – to relacja, którą opisuje Gajda. Czy ciało musi stać się jak bruk, żeby przetrwać, czy jest skazane na pozostanie policyjnym obrysem zwłok, takich, jak te na okładce „To bruku”? W kontekście autorów takich jak Gajda często pojawia się pojęcie hermetyzmu, który sprawia, że książki takie jak „To bruk” nie są lekturą dla każdego, bo się to ani zabawne limeryki, ani wiersze rodem ze szkolnych podręczników, które są zawsze dobierane w taki sposób, by nauczyciel mógł być pewien, co poeta miał na myśli i z tą podręcznikową pewnością, mógł wbijać do uczniowskich czerepów jedną i jedyną, prawidłową interpretację utworu. Śmiem twierdzić, że właśnie taka poezja, jak ta proponowane przez autora „Demoludów”, to enklawa poezji par excellence. To przykład wiersza, który ma być wyzwaniem dla czytelnika, który szanując go, nie robi z niego idioty, wykładając wszystkie sensy wprost (najlepiej już w tytule), a tym samym nie jest produktem jednorazowego użytku. Czytelniku, jeśli lubić zagłębiać się w tkankę wiersza i jego sensów, przekonaj się sam, ma do powiedzenia autor „To bruku”, sięgnij po książkę, niech ideał nie sięgnie bruku.
Literatura:
Camus A.: „Człowiek zbuntowany”. Przeł. J. Guze, Kraków 1993.
https://www.tekstowo.pl/piosenka,sweet_noise,bruk.html, dostęp: 4.12.2018
Piotr Gajda: „To bruk”. Wydawnictwo Dom
Literatury. Łódź 2018. Seria: Biblioteka Arterii.
_
Krzysztof Kleszcz „Winni, żądni, dłużni, bezradni” [w:] https://bialafabryka.blogspot.com/
Kiedyś
Piotr - całkiem serio - powiedział mi, bym nie pisał wierszy o kawie. Poezja ma
pruć, boleć - przekonywał - a nie służyć do delektowania się światem. Dlatego z
uśmiechem przeczytałem wers "Zanim dopiję". Nie no, spokojnie
nie ma tu żadnej zdrady ideałów. Nikt tu nie cmoka nad smakiem, tylko myśli o
jednostce jak o zmielonym ziarenku, przeciśniętym przez układ pokarmowy łaskuna
muzanga, zamkniętym w kapsule.
Tak!
To świetny początek siódmej książki autora z Tomaszowa Mazowieckiego,
zafascynowanego poetyką Rafała Wojaczka. Mam wrażenie, że to jego najważniejsza
książka.
Zanim
zacznie się czytać, warto przypomnieć sobie "Dystrykt 9". Wiersz
numer dwa, nawiązuje do tego niezwykłego filmu SF w reżyserii Neilla Blomkampa.
Przywołany w książce główny jego bohater - urzędnik Wikus van De Merwe, dość
bezrefleksyjnie wykonywał swoje zadania, aż gdy na skutek oblania się dziwną
czarną substancją zaczął zmieniać się w kosmitę. Wtedy to doświadczył
"systemu" jako ohydnego narzędzia opresji, które posługuje się
kłamstwem i nie zawaha się przed niczym dla swoich korzyści.
Nie
dość, że oglądając film - kibicujemy paskudnym stworom z kosmosu, narasta w nas
jeszcze obrzydzenie ludzkością. Człowiek - to mięśniak, który jest gotów
zabijać, człowiek to trybik maszyny zła, która gdy trzeba, wymieni go na
inny.
Dopiero
po przypomnieniu sobie filmu, wers: "Nic, co obce, nie jest mi ludzkie"
trafił do mnie. Podmiot liryczny książki zainfekowany został świadomością
wszechobecnego zła. Grube nici i maski, pozory - są wszędzie. "Klęska
defiluje na co dzień ulicami miasta", nie ma sprawiedliwych, nie
znajdzie się nawet jeden porządny.
Do
czego doprowadzi crescendo, narastające każdego dnia? Czy będzie to
oczyszczający womit? "Ziemia była mi płaska jak telewizor (...)",
wszystko okazuje się nie takie. Czy to ja jestem tym "ostatnim
optymistą", który "lajkuje omamy świata wyzuty z krytycznej
szorstkości"?
Gajda zestawia pracę z cierpieniem Hioba. Podstawia nam pod oczy kontrastujące ze sobą obrazy: np. metro i ryczącego lwa z czołówki amerykańskich filmów, bombardowanie Hamburga z 1943 roku i wielkiego hamburgera, wreszcie Łódź, która raz chudnie, raz przybiera na wadze, jakby miała efekt jo-jo. Rozpracujcie puentę: "Ponieście ją na powiekach jak smog. Jak Hioba."
W "VHS (Very Horrible System)" porównuje swój los do kasety video zakleszczonej w mechanizmie. "Witamy w dziurze - jaką jest ta planeta, ten kontynent, kraj, to - miasto - przez które przecieka moja miłość i nie dzieje się nic, za co warto umrzeć. A tak prosiłem, otwórzcie!" Mocne!
W najlepszym - wg mnie - wierszu "Bajki robotów" (tytuł od Lema) wypomina: "moja zapłata była sumą brutto, więc części tej kwoty nigdy nie widziałem na oczy, zwłaszcza że wszystko wypłacono mi w drobnych.", a dla wszystkich pracowitych od rana do wieczora, bezrefleksyjnie żujących swój żywot, poeta lepi taką konkluzję: "(...) mam dla was rabat, skoro udało się wam / umrzeć na śmierć z tworzywa sztucznego. Chyba, / że całe życie byliście robotami przy taśmie // i nie zostaniecie zbawieni."
W
kolejnym, podsuwa nam sole trzeźwiące: raczy sobie kpić z wiary w "życie od
początku": "istnieje (...) możliwość, że to będzie początek /
końca, w zasadzie koniuszek, rąbek, // wycinek histopatologiczny.",
kpić w jakikolwiek wpływ na zmianę swojego losu: "(...) jesteś
przeźroczem (...) migasz klatka po klatce. Ubawiony po pachy / na monitorze
miejskiego monitoringu (...)", brutalnie porównywać "podobnych
sobie" do mięsa, gdy zżera nas "program na żywo, który zawierał
lokowanie produktu / w gardzieli."
O
tym, że socjalizm i kapitalizm mają takie same manowce, mówi w "Nowych
szatach cesarza": "zawsze będę tym samym podróżnym, któremu
pozwolono zarobić na bilet, któremu wymyślono cel ekskursji, (...)"
W
krótkim wierszu "Świat był nasz" pokazuje ludzkość, która zabija
nieświadome niczego zwierzęta, przy radości szatańskiej i milczeniu Boga. W
dłuższym "Mein Mein Kampf" zauważa, że jest "nieszczęśliwym,
białym misiem" na coraz mniejszym spłachetku ziemi. Choć przecież nie
wymagał od ziemi obiecanej Bóg wie czego, został mu tylko marsz ciemną doliną.
I pragnie tylko, by nie był obwiniany za zło, z którym nie ma nic wspólnego.
(Świetny myk z tymi gatunkami niedźwiedzi!)
Wiersz
pt. "Wrócić z plaży z opalonym na czarno sercem" ma taką refleksję:"Brudny
ten wiersz, niehigieniczny poeta, nowe szaty cesarza // pochodzą z lumpeksu
(...)"
W dywagacjach szalonego kierowcy dacii logan w "Sferycznym lusterku", Polska jest ironicznie opisana jako miejsce, gdzie pękła skorupa wielkiego żółwia podtrzymywanego przez cztery wielkie słonie. Myśli są ewidentnie złośliwe - pochodzą zapewne z odurzenia patriotycznym przekazem. Przywołane są tu: śpiący rycerze, norka z obrazu da Vinci i serial "Korona królów", dlatego Polska wpada we wsteczne lusterko coraz mocniej.
W dywagacjach szalonego kierowcy dacii logan w "Sferycznym lusterku", Polska jest ironicznie opisana jako miejsce, gdzie pękła skorupa wielkiego żółwia podtrzymywanego przez cztery wielkie słonie. Myśli są ewidentnie złośliwe - pochodzą zapewne z odurzenia patriotycznym przekazem. Przywołane są tu: śpiący rycerze, norka z obrazu da Vinci i serial "Korona królów", dlatego Polska wpada we wsteczne lusterko coraz mocniej.
Dalej:
"być szybszym od kredytu" - czytamy w wierszu
"Dacia". I w wierszu o molestowaniu, jest znów o obrzydzeniu "wspólnotą
zapatrzoną w łzawiące oko grilla".
Odludek,
zapadnięty w siebie jak rzeźba "Hamlet" Beksińskiego (niedawno ją
widziałem na zamku w Sanoku), zastanawia się czy jest przeklęty, przy okazji
samolubnie uważając się za jedynego człowieka: "Planeta - bez ciebie
bezludna (...)."
Wiersz
o wąsach wywołuje chęć ich zapuszczenia. To ja dopytam autora: a co z wąsem
Lemmy'ego z Motörhead, dawnym wąsem Nicka Cave'a? Roguckiego? Wąsem
Małysza? Wąsem wokalisty Eagles of Death Metal? Jest tu szydera z BIP-u i z
małomiasteczkowej elity. Z systemu, który ma swoisty klucz: "Jeden
obywatel to błąd statystyczny, tysiąc to motłoch".
"Wycieczka
Auschwitz-Birkenau" nadaje się na sztandary wegetarian. (Dziś jadłem
spaghetti nie tylko z papryką, ale i ze wstydem). Niezwykłość spostrzeżenia:
"po śmierci / pozbawiony szacunku niby próżniowo foliowane prosię
"produkt delikatesowy idealny // na uroczystości rodzinne i imprezy
firmowe".
Wyjmę jeszcze z tkanek wierszy takie frazy: "piece wypalające butę", albo że życie to wirus - "wszystko to jest jedynie wariacją zbiorowej śmierci", żarcik smogowy o paleniu byle czym: "nigdy już nie będzie drugiego Papieża - Polaka".
Wyjmę jeszcze z tkanek wierszy takie frazy: "piece wypalające butę", albo że życie to wirus - "wszystko to jest jedynie wariacją zbiorowej śmierci", żarcik smogowy o paleniu byle czym: "nigdy już nie będzie drugiego Papieża - Polaka".
Pełna
egzystencjalnego bólu fraza: "Tyle podarował mi kapitał. Posiadam
wyłącznie siebie na wyłączność i odłączność od ludzi, którzy buciorami tratują
ziemię.", kończy się wspomnieniem "Procesu" Kafki, a więc
Piotr G. vel Józef K. nie wie, jak będzie osądzon.
Zagubienie
opisane jest genialnie, bezwład i bezsens pachną tym dzikim bzem rosnącym przy
drodze, duszącym i zatykającym. Bo oto chodzi autorowi, żeby nam odebrało dech,
żebyśmy empatycznie poczuli zacisk na szyi.
A
może od "Bajek robotów" jeszcze celniejszy jest "Garnitur
świata"? Po jego przeczytaniu, możemy nie tyle zerwać zgodę ze światem, co
mieć przetrącony kark. Poczujemy się winni, żadni, dłużni, bezradni. Gdy to
czytam, czuję się jak Maximus z filmu "Gladiator" wracający wreszcie
do siebie czeszący dłońmi zboże. "Oto pępek, z którego wywodzi
się wszelki występek. Oto nędza, z której powstaje tego świata przędza".
Uświadamiająco piękne!
Tak,
jeśli płaczemy nad wyspą śmieci gdzieś tam na oceanie, popłaczmy nad wszelkim
śmieciem wokół nas. Autor nazywa rzeczy po imieniu: żyjemy w świecie
niesprawiedliwym, gdzie większość ludzi jest "bez dostępu do profitu".
Jego wiara jest zamorzona na śmierć, jęczy z cicha jak "biczowany
publicznie". Wszędzie widzi mięso (coś jak w animowanym teledysku do
"Another Brick In The Wall"). Olśni go, że spożywając mięso
przyczyniamy się do zła tego świata: "mięso, które było czyjąś matką,
czyimś dzieckiem, mięso, które nie widziało nigdy słońca, mięso, które ryczy na
widok sznura i noża, mięso, nad którym ktoś się pochyla, by szlochać z
rozpaczy, i mięso, które ktoś nabywa za pieniądze, kierując się wysoką jakością."
Jesteśmy, tacy sami, winowajcy!
"Fizyka dla humanistów" dobija najcelniej. Wszystko jest rozczarowaniem, zaczynając od przyjaciół, wszystko jest zimne, niedostępne, niewarte, chwilowe. To wiersz-łza, wiersz-lament. Wizualizuję sobie katharsis przy dźwiękach katarynki. Przy czym koło fortuny obracające się przy tych turpicznych dźwiękach jest wyjątkowo niefartowne, oferując same bankruty: "Pracowały wraz ze mną: Wszechświat, słońce, rośliny, wiatr. Pracował kamień przydrożny, cierpliwie wgniatając ziemię. Roiłem dla siebie Golgotę // w trybie menadżerskim."
W
dramacie Szekspira Hamlet nazywał życie bliskie wegetacji zwierząt, śmiercią. W
swym monologu zaczynającym się od "Być albo nie być" - pytał, zgadzać
się na ból i krzywdę doczesności, czy buntować się. Gajda sprytnie uznał, że
nie jest duńskim księciem, raptem trzyma halabardę i dźga. Dźga tak celnie, że
na zawsze nam się odechce wygodnie rozsiadać.
_
Tomasz Cieślak, „Tutaj składki płacę” [w:] Magazyn Kulturalny Łodzi i Województwa Łódzkiego, Nr 09/2020.
Zacznę nietypowo, od wyliczanki: plastik, kamery, pieniądze, propaganda,
bylejakość, powierzchowność, okrucieństwo, ciało, katastrofa, media, polityka,
banał, kapitał, seks, samotność, konsumpcja, irytacja (tu trzeba uważać, żeby
nie powiedzieć ostrzej). Ja. Polska. Świat wykreowany w najnowszym tomie
poetyckim Piotra Gajdy „Człowiek z halabardą” jest niezaskakująco podobny do
naszego, w którym płacimy składki (parafrazuję wers z jednego z wierszy):
zabałaganiony tym wszystkim, co wymieniłem i wieloma niewymienionymi sprawami,
przygnębiający, ale – co tu ukrywać – swojski. Gdybyśmy go utracili, a choćby
zostali odsunięci od niego na chwilę przez kolejny pandemiczny lockdown, doświadczylibyśmy naprawdę
wielkiej straty. Nasz byle jaki świat jest przecież nie do zastąpienia – bo nie
ma innego, bo można o innym co najwyżej roić albo ulegać mirażom rosnuwanym
przez media i polityków – ale z dojmującą świadomością, że to bujdy i że grunt,
po którym stąpamy, jest niezwykle grząski. Bagno. Ale taplamy się w nim – z
przyzwyczajenia, z lenistwa, lęku przed zmianą, rezygnacji, wiedząc, że czyste
akweny, jeśli nawet istnieją, nie są dla nas.
Takie są najnowsze wiersze Gajdy: nieprzyjemne, bo wypowiadające refleksje i spostrzeżenia wprost, budowane na zniechęceniu. I w tym wszystkim niezwykle sugestywne, bo nienatrętne, nieepatujące, pisane bez większej ekscytacji. Poeta konstruuje je jak mikropowieści kogoś, kto spokojnym tonem, bez cierpiętniczej miny przyznaje się do życiowego niepowodzenia, kolejnego i wielkiego albo wielu małych, pozornie nieistotnych, które i tak czynią zeń przegranego. I mówi o tym wszystkim w głębokim przekonaniu, że to nie tylko jego klęska, ale też – słuchaczy.
Najciekawsza w nowym zbiorze tomaszowskiego artysty jest, moim zdaniem, nie sama diagnoza, a metoda twórcza., poetyka jego wierszy i to, jak buduje on swojego bohatera. W „Człowieku z halabardą” wypowiada się bohater świadomy i spostrzegawczy, członek „wspólnoty zapatrzonej w łzawiące oko grilla”, tej, „która gasi lub wzbudza pragnienie zimnym / lechem, która z zimną furią wznosi pomniki Lecha”, która „nie mówi, lecz przemawia”. To everyman, aktor drugiego planu lub wręcz epizodu (o takich mówiono, że stali na scenie z halabardą). Utwory zaangażowane w społeczne problemy, w tę naszą bieżączkę są często nieznośnie publicystyczne, są tak przerysowane, że rażą sztucznością, a przy tym bywają często dotknięte moralizatorstwem lub gniewem podszytym wulgarnością i agresją.
W jednym z wierszy czytamy: „telewizor da się włączyć / i wyłączyć, człowieka natomiast można jedynie / transmitować”. Otóż Piotr Gajda w „Człowieku z halabardą” zawiera z czytelnikiem swoisty pakt: umówmy się, że stworzę pozór autobiograficzności, osobistego wyznania, którym ukryty jest ślad doświadczenia życiowego niby nie mojego własnego (tylko wykreowanego bohatera), chociaż i tak wiemy, że mówię tak naprawdę o sobie – i o tobie. Transmituję na żywo.
Ktoś powie: „Mnie to nie dotyczy! To nie dla mnie, nie o mnie!”. Brawo! Ale czy na pewno? W żadnym stopniu? A może tylko boisz się, że ktoś precyzyjnie nazywa rzeczy po imieniu i odziera cię ze złudzeń? Naprawdę nie przemodelował ci się świat, nic się nie zmieniło, nie zacząłeś inaczej myśleć o różnych ważnych swoich i naszych sprawach? To gdzieś ty był w ostatnich miesiącach i latach? Jak bardzo starasz się nie widzieć?
_
Rafał Różewicz, „Aż trzeszczą cztery ściany” [w:} „eleWator” nr 34 (4) 2020 r.
Muszę przyznać, że Piotr Gajda ma dobrą rękę do tytułów. Po Śrubie Archimedesa (2016) i To bruku (2018) przyszedł czas na Człowieka z halabardą (2020). Tytuł prowokujący i jak się okazuje, jeden z wielu pomysłowych w tej książce. Utwierdzającej w przekonaniu, że mamy do czynienia z autorem regularnym, średnio co dwa, trzy lata publikującym kolejne zbiory, które wcale nie są do siebie podobne, choć na pierwszy rzut oka mogłoby się tak wydawać – ze względu na częstotliwość publikacji. Siódma książka poety z Tomaszowa Mazowieckiego dowodzi jednak, że Gajda jest wciąż in progress. Co więcej, właśnie wydał jedną ze swoich najważniejszych książek.
Twórczość autora Hostelu można podzielić na etapy. Pierwsze dwa tomiki opublikowane w łódzkich „Arteriach”, jeszcze złożone z wierszy, które zdobywały laury w ogólnopolskich konkursach poetyckich (autor był w 2007 roku nominowany do nagrody głównej XIII Ogólnopolskiego Konkursu Poetyckiego im. Jacka Bierezina za projekt debiutanckiego tomu) i przechodziły przez sito ocen na portalach poetyckich w rodzaju Nieszuflady, w których autorowi najbardziej było po drodze z twórczością Romana Honeta i Marcina Świetlickiego, czyli Hostel (2008) i Zwłoka (2010) nie zwiastowały jeszcze wolty, jaka dokonała się przy okazji publikacji Demoludów (2013). Odtąd Gajda stał się bardziej publicystyczny, skory do zadawania skomplikowanych pytań o kondycję naszej cywilizacji, wiersze zaczęły przypominać traktaty filozoficzne, zaś poetyckie obrazy stały się znacznie bardziej rozbudowane (właściwie każdy wers był osobnym obrazem, przez co niektórzy krytycy przy okazji omawiania Demoludów, jak choćby Filip Fidler w „Odrze”, zaczęli posądzać poetę o rozmycie i przesadę). Faktycznie Gajda wydający wówczas wiersze w Instytucie Mikołowskim mocniej już inspirował się poetyką Macieja Meleckiego, jeśli chodzi o sposób obrazowania.W mojej opinii jednak nie było przesadnego rozmycia u autora Golema (2014), nudy także, wiersze, mimo pewnej mikołowskiej hermetyczności, miały silny intelektualny szkielet i dobrze je się czytało. Ich największym atutem był natomiast podskórny humor, który towarzyszył autorowi również w To bruku (2018) ponownie opublikowanym, podobnie jak Śruba Archimedesa (2016) w Łodzi. Mimo że autor coraz mocniej wpisywał się w nurt szeroko pojętej poezji zaangażowanej, to jego wiersze stanowiły remedium na przesadnie poważne wiersze młodszych twórców, wiersze dodajmy: często zbyt jednoznaczne i krzykliwe.
W Człowieku z halabardą, jak się okazuje, znów jest inaczej. W trakcie pierwszej lektury: właśnie młodopoetycko. Zadziornie, agresywnie. Przypomina się album Animals Pink Floyd, który był swego czasu odpowiedzią na punkową rewolucję lat 70. XX wieku. Przede wszystkim w najnowszej książce nie mamy już do czynienia z piętrowym tworzeniem obrazów, z powolną lekturą. Wiersze przyspieszyły, stały się krótsze, dosadniejsze, niewymagające od czytelnika aż takiego skupienia, jak przy okazji lektury wcześniejszych tomów, gdzie musiał on podążać za każdym zdaniem budującym myśl, a gdzie nietrudno było również się zgubić. Choć teksty laureata Nagrody Otoczaka (2013) wciąż są melancholijne, to pisząc nomen omen wprost: przestały być już takie wsobne. Długą więc drogę przebył Gajda od debiutanckiego Hostelu, w którym pisał:„Rozgrzebana pościel jak brudny śnieg / u podnoży gór” (s. 35), „Czas spauzował, świat skurczył do rozmiaru / m-3” (s. 8), „Robię w węglu, grzebię w miale. Rękoma węglarza / dotykam papieru, ładuję na wóz dzisiejszy urobek, / marną część, którą da się wydobyć na powierzchnię.” (s. 16) do Człowieka z halabardą, w którym z kolei zdobywa się na wyznanie: „Pracuję dla państwa w kulturze, państwo zdejmą buty./ Państwo puszczą mnie w skarpetkach, / jako że puszczałem się dla państwa w instytucjach / ponurych jak wielka płyta” (s. 7). Wniosek? Uproszczeniu uległa metaforyka, poeta natomiast zrezygnował z filozoficzno-dygresyjnych wierszy na rzecz quasi-gazetowego komentarza do rzeczywistości, która skazała go na „czytanie z ruchu / warg Wielkiego Przewodniczącego Świata Chujowego (...)” (s. 37). Sporo jest w książce odniesień do filmów i seriali (Dystryktu 9, 21 gramów, Korony królów), historycznych wydarzeń (bombardowania Hamburga w 1943 roku, Holocaustu), innych książek (Bajek robotów Stanisława Lema, Procesu Franza Kafki, ale też poematu Jem mięso Rafała Gawina), czy postaci (biblijnego Hioba). Zresztą praca w urzędzie pozostaje jednym z ciekawszych tematów książki; to właśnie na podstawie codziennie wykonywanych obowiązków Gajda dochodzi do wniosku, że zarówno socjalizm, jak i kapitalizm niczym się od siebie nie różnią, skoro tak samo prowadzą do wyzysku i kryzysu cywilizacji (warto zwrócić uwagę na przewijający się przez książkę temat przemysłowego zabijania zwierząt).
Czyżby powaga sytuacji wymusiła na Gajdzie większą bezpośredniość? Wydaje się, że tak. To już nie czas zawoalowanego mówienia i pisania, kluczenia słów, tylko czas reakcji: nośnych haseł i krótkich wersów. Tym jednak nadal różni się Gajda od młodszych kolegów i koleżanek po piórze, że oskarża po równo, nie faworyzując żadnej z politycznych stron. Nic wielkiego oraz ciekawego? Niektórzy krytycy mogą tak powiedzieć. Postawa Gajdy uzmysławia nam jednak, jak ciężko dziś – w dobie społecznej polaryzacji – zachować zdrowy rozsądek i jak bardzo zmieniło się nasze postrzeganie poezji na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat, skoro nieopowiadanie się po żadnej ze stron stanowi wydarzenie i jest dziś oryginalne. Gajda na przekór trendom i oczekiwaniom, zamierza pozostać zwyczajny i chce mówić zwyczajnie. Choć to, co mówi – okazuje się zaskakująco aktualne. Udało się więc autorowi Zwłoki zachować te cechy, za które lubię jego poetykę. Cechy, które nie zawsze były dla mnie do końca widoczne (czytając swego czasu Śrubę Archimedesa, zbyt często dobry żart brałem za śmiertelną powagę). Tymczasem Piotr Gajda to wciąż zamknięty w swoich czterech ścianach pełnych książek melancholijny śmieszek, drwiący i śmiejący się przez łzy z absurdów życia. Mimo że już nie tak językowo ośmielony i skomplikowany jak kiedyś, to wciąż celny, wyczulony na zmiany zachodzące we współczesnej poezji. Z energią godną gniewnego dwudziestolatka oskarża cały świat, a zarazem mądrze punktuje go w skali mikro; korzystając z własnych doświadczeń oraz z wypracowanej przez lata perspektywy oczytanego normalsa. Jak na dobrego halabardnika przystało.
Piotr Gajda, Człowiek z halabardą, SPP Oddział w Łodzi, Dom Literatury w Łodzi, Łódź 2020.
_
Tomasz Cieślak, „Realnie” [w:] Magazyn kulturalny Łodzi i Województwa Łódzkiego „Kalejdoskop” Nr 10/21
Tomaszowski poeta Piotr Gajda wydał ostatnio obszerny tom „Wiązania wodorowe”, będący wyborem jego wierszy z ostatnich trzynastu lat – zatem z siedmiu wcześniejszych zbiorów, począwszy od „Hostelu” z 2008 roku – poszerzonym o czternaście nowych, niepublikowanych wcześniej tekstów. Z jednej strony rozumiem potrzebę pięćdziesięcio-pięciolatka, by jakimś znaczącym gestem podsumować dotychczasowy dorobek liryczny. Drugiej – tom wierszy wybranych w przypadku ciągle aktywnego twórcy wydawał mi się zawsze działaniem ryzykownym, począwszy od posądzenia autora o próżność, po ocenę efektu poetyckiego, jaki zdaje się taką decyzją edytorską osiągnąć. Mniejsza o męki samego autora, który buduje w ten sposób „autokanon”, wskazując, które ze swoich utworów uznaje za najbardziej znaczące i warte zapamiętania. Zestawienie w jednej książce wierszy z różnego czasu musi budzić pytania o ich wartość po latach. Nakazuje tez uważnemu czytelnikowi zwrócić baczniejszą uwagę na najważniejsze dla autora tematy i poetykę wierszy. Wreszcie – na spójność tej nowej książki jako całości. Nieszczęsne i zupełnie zbędne są przecież tomy wierszy wybranych będące rodzajem poetyckiego pamiętnika („kiedyś pisałem tak, potem tak, a teraz jeszcze inaczej”)., różnorodne jak menu niedobrej restauracji. Mają sens jedynie jako produkt rynkowy. Udane są zaś te, które zdają się być ważnym autorskim głosem dodatkowo podkreślającym walory twórczości, silnie akcentującym sprawy w niej najistotniejsze lub wydobywającym to, co umknęło dotąd uwadze komentatorów i czytelników.
Jak jest z „Wiązaniami wodorowymi”? Gajda zaproponował ponowną lekturę swojej twórczości chyba przede wszystkim po to, żeby pokazać, na czym w tych wierszach najbardziej mu zależy. A przy okazji ujawnił, moim zdaniem, przynajmniej jeden element, który mógłby pozostać dyskretnie w cieniu. Zanim przeczytałem notę autorstwa Krzysztofa Siwczyka zamieszczoną na czwartej stronie okładki, przestudiowałem wiersze i ułożyły mi się one, o czym pisze Siwczyk, w poemat. Rzeczywiście, trudno czytać liryki Gajdy w jakiejś izolacji, jako osobne wypowiedzi. „Wiązania wodorowe” to bardzo spójna opowieść o doświadczeniu współczesnego człowieka: erudyty zanurzonego w kulturze i historii, który dostrzega ich erozję w mediach masowych – i we własnej świadomości, gdzie elementy ważne i nieważne atakują się wzajemnie i zacierają lub unieważniają. Polaka-obywatela-konsumenta w społeczeństwie powierzchowności, efektywności, wyobcowania i manipulacji. Poety wreszcie, który próbuje to skomplikowane doświadczenie pochwycić, zrozumieć i ująć w liryczne obrazy, ale brakuje mu języka, bo jest dzieckiem swojej epoki.
„Sodoma, Gomora i Detroit” – pisze Gajda w wierszu „Apokryf” o „ciemnej dolinie”, którą wędrujemy, doświadczając lęku niepewności i tymczasowości, widząc wokół rozpad. Wiązania wodorowe trzymają nas przy życiu (przepraszam biologów za to uproszczenie), ale zdają się jedynymi, które jeszcze naprawdę istnieją w naszym świecie. Co pozostaje Gajdzie – rozgoryczonemu moraliście? Mówić o swoim (naszym) doświadczeniu, ale przecież nie przestrzegać i nie mitygować, bo i tak nie zostanie wysłuchany. To mówienie, rozpisane na wiele wierszy, daje wrażenie obsesji. Przyznam, że powtarzalność tematów, motywów, czasem poetyckich obrazów i chwytów czyni lekturę „Wiązań wodorowych” dość nużącą, bo monotonną. W pierwszym momencie burzyłem się przeciw temu, ale potem zrozumiałem, że tak musi być: chaos i rozpad świata ciągle trzeba próbować nazywać. I ciągle bez powodzenia. Niepewność, w której żyjemy, obejmuje w wizji Gajdy wszystko: od relacji z drugim człowiekiem, poprzez relację z państwem, sens pracy poetyckiej, aż po niepewność sensów bardziej uniwersalnych: metafizycznych i eschatologicznych. Przykre to, mocno wyrażone, w różnych odmianach, przypomniane.
Teraz jeszcze o wspomnianym przeze mnie wcześniej dyskretnym cieniu, jaki spowijał pewien warsztatowy aspekt kolejnych zbiorów Gajdy, a który w zestawieniu wierszy wybranych z kilkunastu lat zanikł. To – nazwę najprościej – różne gry z językiem, z brzmieniem, skojarzeniem, częste aliteracje, konsonanse i asonanse. Oczywiście można je uznać za znak zagubienia języka i zagubienia w języku, ale czasem wydają się te zabiegi zbyt proste, oczywiste albo przeciwnie – udziwnione. A najczęściej są po prostu zbędne. Twórczość autora „Wiązań wodorowych” nie lokuje się w nurcie poezji lingwistycznej, bo nie z języka, nie z jego mechanizmów buduje on najważniejsze sensy swoich liryków, lecz czyni to poprzez obrazy, często wyraziste i boleśnie celne.
Takie też są, kontynuujące dotychczasową praktykę poetycką Gajdy, zamykające zbiór nowe wiersze. Traktuję je zatem jako dopowiedzenie, dopisek – a nie sygnał nowego otwarcia. A przecież często wybór wierszy dokonany przez autora zwykło się uznawać za podsumowanie i zamknięcie pewnego rozdziału twórczości. Wobec tego, co dalej?
_
Andrzej Handzlik, Przenikający upadek [w:] „Śląsk” Nr 1 (316), styczeń 2022
„Pisałem ze zrozumieniem, że potem niczego się nie wyprę”. Fraza ta stanowi zgodę na wcielenie się w rolę poety, czyli wybranie losu człowieka, którego każde wypowiedziane/napisane przez niego słowo będzie wkrótce rozcinane, obserwowane, analizowane i podważane. W zacytowanym fragmencie wiersza Wielkie żarcie dostrzegalna jest świadomość roli, jakiej podejmuje się autor, zdający sobie sprawę z wagi własnego słowa – chciałoby się napisać, wagi własnego wiersza.
Dla autora Zwłoki zjawiskiem kluczowym jest czas. W tomie zostaje ponadto wyeksponowana wrażliwość autora na przestrzeń, a dokładniej na jej pamięć, która w nieunikniony sposób jest narażona na działanie czasu, a która zdaje się szczególnie zajmować poetę. To właśnie przestrzeń staje się elementem zwracającym uwagę na przemijanie. Zazwyczaj nie jest ono jednak wyrażane wprost – dostrzegalna jest tutaj umiejętność poetyckiego obserwowania otaczającego świata, deszyfrowania go, a następnie ponownego wtłaczania w kod, tym razem poetycki. Twórczość autora Hostelu jest zatem czymś w rodzaju poetyckiego przekładu intersemiotycznego, który ma otworzyć czytelnikowi oczy, pozwoli mu dostrzec pozostawiony w przestrzeni ślad śmierci.
W wierszach zawartych w omawianym tomie do głosu dochodzą również pośrednio zwierzęta. Autor usiłuje wymykać się klątwie antropomorfizowania przeżyć tych istot poprzez dystansowanie się od nich. Wszelkiego rodzaju „kwestie zwierzęce” wyrażane są w beznamiętny sposób. „niezmienne pozostaną / inne znaki. Wiosną sukę w rui potrąci pośpieszny” – cierpienie, obojętność i poczucie wszechobecnej niesprawiedliwości są przedstawione w bezlitośnie bezpośredni sposób, bez próby przełożenia przeżycia zwierzęcego na ludzki. W poezji Gajdy aspekt ekologiczny zajmuje zresztą szczególne miejsce. Łączy się on ściśle ze wspomnianym wcześniej przemijaniem i z historią zaklętą w przestrzeni. Utworem poruszającym wspomniane zagadnienia oraz znacząco wybijającym się na tle jest wiersz Czekając na barbarzyńców, którego tytuł stanowi oczywiste nawiązanie do Kawafisa i jego poematu o tym samym tytule. Jego Czekając…nie jest utworem o złudnym, nadchodzącym zagrożeniu, a o wydarzeniu obecnym, wszechogarniającym – o kryzysie świata.
Ten jawi się na wielu płaszczyznach - społecznej, ekologicznej i moralnej, a te, wraz z rozwojem dykcji autora, zdają się zacierać swoje granice, stają się liniami jedynie pozornymi. Zacieranie się granic dopełnia wizję upadku świata. Początkowo kryzys dotyczy jednostki – poeta zauważa postępującą atomizację społeczeństwa. W wierszach dominują osamotnienie oraz rozczarowanie, które są wyrażane, a przy tym potęgowane przez odczuwaną tu obojętność. Symptomem kryzysu jest nieautentyczność, podejście do świata jak do wiecznego pokazu, podczas którego można jedynie obserwować miliardy istnień „łatwych / i tanich w eksploatacji z perspektywy / masowej produkcji”. Świat opisywany w wierszach jest zniewolony przez ustrój kapitalistyczny, w którym niemożliwe jest zachowanie autentyczności i jakiekolwiek wyrwanie się z, zagarniającego coraz to szersze połacie podmiotowości, systemu. Gajda, poprzez ową wielopłaszczyznowość, na przestrzeni lat stworzył spójny obraz rozkładającego się świata.
Wspomniane zjawisko dostrzegamy w tytułach i frazach, które można przypisać do osób i zjawisk obecnych w przestrzeni politycznej. I tak w wierszu Po co nam wolność pojawia się „ja” liryczne, które traci zdolność wymowy / milknie? Po tym, jak słyszy, że musi pracować za miskę ryżu. Zaangażowanie Gajdy również zmienia się na przestrzeni lat. Nieco wtórne refleksje poświęcone tematom narodowym i tożsamościowym („I gaśnie państwo jak łopot // biało-czerwonej wbitej w gówno na oczach / milionów. Czyżby naród był kolonią mszyc / na liściu? […]) przechodzą w mocne uświadomienie życia w czasach postępującej polaryzacji („Czy jesteś poetą zaangażowanych? / Czy aby na pewno w fakty i ich rażące // bezprawie?”). Rzeczywistość wymaga bowiem opowiedzenia się po jednej ze stron. Autor Człowieka z halabardą próbuje przekazać czytelnikowi, że przestaliśmy żyć w świecie pozwalającym zachować neutralność światopoglądową.
Rozszerzenie tematyki wierszy podejmowanej przez Gajdę idzie w parze z rozwojem ich poetyckiego przedstawiania. Analizując początkową fazę twórczości poety, dochodzi się do wniosku, że skonkretyzowany obraz rzeczywistości stanowi jedynie płótno, na którym jest malowany kryzys aksjologiczny świata. Centralna część tomu – jak określił Maciej Melecki w Posłowiu do zbioru – stanowi „poezję najczystszej próby”. Na pierwszy plan wysuwa się tu językowa wyobraźnia, która zdaje się podkreślać niemożność poznania świata z powodu jego powiązania z językiem. Największą wartość poezji Gajdy stanowi efemeryczność obrazu poetyckiego, jego stałe uleganie przekształceniom.
„Karmieni zbiorowością // jak gęsi tuczone na foie gras?” – czytamy w wierszu zamykającym tomik, którego tytuł posłużył także za nazwę całego zbioru. Lęk przed społeczeństwem, przytłaczającą masą, dążącą do zabicia podmiotowości, zdaje się dominujący, wysuwa się na pierwszy plan i ma stanowić pewnego rodzaju ostrzeżenie dla czytelnika. Człowiek zostaje porównany do gęsi karmionej na foie gras – nie dostrzega zagrożenia, godzi się na bycie wtłoczonym w kapitalistyczny świat, nie zauważa, że celem „żywiciela” jest jedynie uzyskanie z „żywionego” jak największej ilości surowca, zgromadzenia kapitału kosztem drugiego człowieka. Gajda zostawia nas z wizją świata, w którym godzimy się na wykorzystywanie przez najbardziej ekspansywny z istniejących systemów – kapitalizm. Poeta zauważa, że stajemy się częścią rozbudowanej machiny. Więcej: jesteśmy zadowoleni z naszego położenia.
Wiązania wodorowe to zbiór wierszy zasługujących na uwagę. Cech ą charakterystyczną dobrej poezji jest możliwość jej pogłębionej i zawsze narażonej na podważenie interpretacji. W przypadku Gajdy, próba stworzenia wiodącej linii interpretacyjnej zawsze skazana będzie na niepowodzenie, ponieważ obcujemy ze sztuką skoncentrowaną wokół zagadnień tożsamościowych i filozoficznych. Jednocześnie jednostronne odczytanie Wiązań…., zostaje uniemożliwione poprzez językowe eksperymenty autora. Poezja ta bowiem jest reszyfrowanym obrazem świata, który dociera do czytelnika jedynie w formie poetyckiego powidoku, dzięki czemu pozostawia mu możliwość dostrzeżenia tego, co zwykle bywa pomijane podczas bezpośredniej obserwacji.
_
Marcin Zegadło
KSIĘGOZBIRY [https://www.facebook.com/1878388729117230/posts/3187545024868254/]
Ta poezja rozpościera się w przestrzeni, którą Gajda określa w pierwszym, otwierającym tom wierszu zatytułowanym "Majorom wolności".
"od form do platform. Do Wieży Babel,/ w którą
wierzy słownikowe hasło (...)
Jak u mężczyzny uwięzionego w rebusie (macho à
rebours),/ od lat związanego z więziennictwem -/ nieważne, po której stronie
krat."
Aluzja mocna i wymowna. Myślę, że major Służby
Więziennej, poeta polski, do którego Piotr Gajda zwraca się za pośrednictwem
tego tekstu szybko zorientuje się, że książka Gajdy podejmuje istotną polemikę
z naszym miejscem na mapie przyzwoitości, uczciwości wobec naszej
współczesności i wyborów, które podpowiada nam próżność.
Czy nowy tom wierszy Gajdy to akt oskarżenia
zredagowany przeciwko nam wszytkim uwikłanym w zmiany, które przyszły do nas po
roku 2015, kiedy władze w Polsce przejęła faszyzujaca prawica?
Czy należy te wiersze odczytywać politycznie? Trudno
mi przed tym uciec, kiedy czytam w "Muzeum dusz czyśćcowych":
"Wyzwalaliśmy miasta, żeby je okupować./(...)
Badaliśmy rany ofiar, wydłubując z nich ołowiane/
nasiona do obsadzenia pól grzybnią min?/ Co żyło
ustawialiśmy pod ścianą; po salwie przyglądaliśmy się/
powstałemu graffiti jak nieznanej pracy Banksy'ego/ Nasze podobizny zawieszono
w galerii zbrodniarzy,/ gdzie można nas odwiedzać całymi rodzinami."
Mocna dykcja. Liczba mnoga nie pozostawia złudzeń.
Wszyscy bierzemy w czymś udział. Czym jest to "coś"? Czy wie to
rzeczony major Służby Więziennej, poeta polski, który wpada w sidła próżności?
Czy wiem to ja - czytelnik tomu "O włos?"
Zresztą Gajda będzie mówił językiem ostrym jak
brzytwa, bo jak pisze w wierszu "Cultus agri"
"Włóż palec między drzwi,/ możliwy dialog to ten
prowadzony sopranem koloraturowym/ Inaczej nie będziesz wart nawet złamanego
paznokcia/ ani ziemi pod nim."
Jest w wierszach Gajdy apokaliptyczne napięcie. Tutaj
wydarza się coś złego, ale to się staje w bawełnie codzienności, w otulinie
naszego dobrego samopoczucia, w otępieniu usprawiedliwień i relatywizowań.
Jeżeli szukasz u Gajdy zrozumienia dla tego stanu
rzeczy odnajdziesz jedynie kolejne ukłucia bezlitosnych obserwacji. To lustro,
którym w swoich wierszach posługuje się Piotr Gajda jest lustrem, które
niestety nie wyszczupla, nie przekłamuje obrazu. Gajda podsuwa nam to
zwierciadło pod nos mówiąc: Tak właśnie wyglądamy. I jak się z tym czujecie,
kochani?
Bo ostatecznie wciąż mamy wybór:
"Jednych ma się/ towarzyszy - towarzyszy broni.
Kto nam broni dobierać/ pozostałych na zasadzie negatywnej selekcji?"
(Rozbiór)
I wreszcie język. Gajda żongluje znaczeniami. Korzysta
z wieloznaczności. Montuje z nich sensy, ale robi to w sposób, który wciąż nie
przenosi tych wierszy w obszar językowych eksperymentów. To, o czym pisze Piotr
Gajda wciąż pozostaje czytelnym komunikatem. Komunikatem otwartym i odważnym,
bo dostrzegam w tych tesktch deklaracje postawy uczciwej i bezkompromisowej. To
świat, w którym major Służby Więziennej musiałby dokonać wyboru. Nie ma w tym
świecie miejsca na kręgosłup gumowy jak milicyjna pałka. Prawda jest prawdą, a
kłamstwo pozostaje kłamstwem. Chociaż jakaś część z nas może wierzyć, że:
"Słowo wiersz najładniej brzmi w języku polskim,/
szeleszcząc w uszach jak przeliczane banknoty."
(Grający na gajdach)
Jest w tych tekstach również ujmujący dystans i
poczucie humoru. Jest w nich inteligencja i błyskotliwość. Są przeróżne próby
pojednania:
"Wybaczcie mi/ bracia! typy 50+, których męskość
obwisła/ jak porzucony płaszcz w Doomu Literatury"
(Pański płaszcz)
Są u Gajdy złośliwe parafrazy, którym nie sposób
odmówić słuszności. Bo czymże jest wezwanie z wiersza "Odwrócona
hipoteka", które brzmi:
"Spieszmy się nienawidzieć ludzkości,/ zanim
dokona w nas nieodwracalnych spustoszeń."
Możnaby zapytać: W takim razie jak to się skończy?
Otóż:
"Nadchodzi taka chwila, że bęben maszyny/
losującej jest pusty"
- pisze Gajda w wierszu "Człowiek z blizną"
A życie? Życie to
"zbiór notatek spisanych na męczących
zakupach"
(Paragon)
Tak że prawdopodobnie to nie skończy się dobrze.
Tymczasem "O włos" to Piotr Gajda w
absolutnie szczytowej formie. Niczego tym wierszom nie brakuje. Przede
wszystkim nie brakuje im odwagi i celności. Nie brakuje w nich mądrości
doświadczenia i uważności w przyglądaniu się nam wszystkim miotającym się
pomiędzy oportunizmem, a przyzwoitością.
"Boże coś Polskę uczynił ojczyzna poetów/ z
rządem dusz na uchodźstwie, rozmów się z nami" - woła autor w wierszu
"Rząd londyński".
Gajda daje czytelnikowi wiersze, które z prywatności
mocno wchodzą w zaangażowanie. W tym zaangażowaniu widzę rodzaj troski. Gajdzie
zależy na tym, żebyśmy pozostali przyzwoici. Może to naiwne, ale z całą
pewnością nic w tym złego. Szczególnie wobec faktów, które dowiodły jak niska
jest cena, którą muszą za część z nas zapłacić ci, którzy potrzebują "majorów
Służby Więziennej" lub dusz twórców i nietworców, żeby legitymizować swoje
pełzające dyktaturki.
Widzę w tym świetnie napisanym tomie wierszy próbę
połączenia deklaracji światopogladowo-politycznej z opowieścią prywatną. Tym
samym wydaje mi się, że Piotr Gajda tomem "O włos" odpowiada na
pytanie o funkcję poezji w naszej współczesności. Jeżeli w ogóle taka funkcja
istnieje.
Doskonale zrobiona książka. Mam nadzieję, że zostanie
zauważona przez grona jurorskie i przez czytelników. Polecam.
___________________________________________
"O włos" Piotr Gajda, Dom Literatury w Łodzi, SPP Oddział w Łodzi, Łódź 2022.
Kinga Młynarska Piotr Gajda - "O włos"
dajprzeczytac.blogspot.com
[https://dajprzeczytac.blogspot.com/2022/08/o-wos-piotr-gajda.html?fbclid=IwAR0ufEtHnO6_nyHaYBtpwNHjhEoyJHKiMn1X3eepPq2TTREcQjUg8ovImFE]
Ależ przyjemnie jest rozgościć się w przestrzeni wierszy Piotra Gajdy! Właściwie to te miniatury poetyckie są jak labirynty (i to piętrowe!). Jedno wyrażenie przywodzi na myśl inne, buduje się siatka skojarzeń i zależności, do tego autor dorzuca rozmaite zabawy słowem (znaczeniem, brzemieniem, wieloznacznością). To, co dzieje się w konkretnym tekście to jedynie zalążek. Prawdziwa uczta rozpoczyna się dopiero na poziomie odczytywania i układania lirycznych puzzli.
Celną i ostrą ironią włada podmiot w O włos. Ma duże poczucie humoru, na ogół jest bytem dość zdystansowanym. Raczej chłodnym okiem patrzy na siebie i innych, na świat w ogóle. Ale ma też w sobie lekkość oraz odwagę – mówi po prostu o tym, co mu doskwiera, co go dziwi, wkurza czy fascynuje. Czasem może nawet wszystkie te odczucia dzieją się jednocześnie. Znajdziemy tu także tzw. puszczanie oczka, rozmaite aluzje i nawiązania, które wzbogacają treść i sprawiają mnóstwo frajdy czytelnikowi.
Gajda nie tworzy poematów, nie buduje scenografii w wierszu, nie upycha weń niepotrzebnych rekwizytów. Przenosi czytelnika do tu i teraz konkretnego zagadnienia, na jakie chce nam zwrócić uwagę. Podmiot już jest w centrum i właśnie coś nam pokazuje – bywa świadkiem, ale przede wszystkim jest uczestnikiem. Przybiera zatem różne postaci, mówi wieloma głosami. Ale odszyfrowanie lirycznej tożsamości podmiotu w ujęciu całościowym nie ma znaczenia. Tu żyje się bowiem od wiersza do wiersza.
Świat poetycki Gajdy jest taki nasz. Z łatwością odnajdujemy się między stronami tej książki. A to za sprawą choćby takich tekstów jak Paragon, opisujących doświadczenia wielu z nas. To buduje więź, a ta już rodzi emocje.
W O włos niesamowite jest uniwersalne ujęcie ważnych spraw, o filozoficznej proweniencji, za pomocą obrazów z dnia powszedniego. Zadrukowany świstek papieru, pojęcie z jakiejś branży, „ciepłe mleko z kożuchem na wierzchu” itp. Gajda wiele mówi o nas oraz świecie, jaki tworzymy. I nie ma litości. Bo przecież mieć nie może. „Człowiek to wypełniony czymś nieludzkim akwalung”, a swoje prawdziwe oblicze ukazuje w traktowaniu innych stworzeń – kotów, „psów łańcuchowych”, bydła w ubojniach czy choćby tych „dziewięćdziesięciu dwóch tysięcy zwierząt”, które „utknęły na statkach w Kanale Sueskim”.
Odbija się tu więc, niczym w krzywym zwierciadle, ta nasza dumna i butna, ale też – momentami – radosna i fascynująca, współczesność. Śmiejemy się i kpimy, litujemy i rozbawiamy, czasem może coś nas zmierzi czy zasmuci. I zwykle w palcem wskazującym na „tego”, „tamtego”, „kogoś”. A poezja Gajdy uświadamia (albo przypomina, jeśli komuś umknęło), że sami jesteśmy od tego wszystkiego zaledwie „o włos”.
_
Kinga Młynarska „Goliat zwycięzca” to intertekstualna uczta!
[https://dajprzeczytac.blogspot.com/2023/08/goliat-zwyciezca-piotr-gajda.html]
Świat poetycki najnowszego tomu Piotra Gajdy zbudowany jest ze skrawków… wszystkiego! Z tego, co nas otacza, czym się karmimy (świadomie lub nie), na co nie pozostajemy obojętni i z tego, co nas wprost zalewa (krew – to jasne, ale przede wszystkim to wszelkie nachalne reklamy i próby szeroko pojętej indoktrynacji).
Piotr Gajda, z charakterystycznymi dla siebie erudycją i błyskotliwością, rozprawia się z rozmaitymi schematami, stereotypami, głupotami i banialukami, a także z tym co trzeba, co wypada i co ludzie powiedzą.
Czujny czytelnik wyłapie mnóstwo odwołań, m.in. do literatury (np. Staff, Mickiewicz, Słowacki, Verne, Defoe), filmu (np. ), nauki i sztuki, popkultury, jak piosenki (np. Kultu czy Budki Suflera), do historii i polityki (np. sławetna miska ryżu), religii, sportu i hobby itd. Ale przede wszystkim Gajda odnosi nas do języka. Zwraca uwagę, jak się do nas mówi (w książkach, mediach itp.) i co z tego wynika.
Mało kto potrafi tak słuchać jak Gajda! Jednak wyłapywać to wszystko z otoczenia to jedno. Trzeba to jeszcze w odpowiednich okolicznościach dopasować do siebie. I tu autor tomu „O włos” nie ma sobie równych! Swobodnie wplata we własną opowieść wszelkie cytaty, fragmenty wypowiedzi, piosenek, kwestii filmowych oraz przysłowia, powiedzenia i frazeologizmy. Ale i to wydaje się ograniczające, toteż autor śmiało sobie z nimi poczyna, niekiedy zachowując jedynie szkielet wyrażenia, łącząc ze sobą dwa różne człony albo tworząc jeszcze inne kombinacje, jak np. „jak cię widzą, tak cię spiszą na straty”, „kto w piekielnych kotłach pali węglem, od węgla ginie”. Nie bez powodu pojawia się też kilka francuskich lub francusko brzmiących wyrazów. Gajda buduje bowiem pewne znaczenia także w oparciu o brzmienia.
Bardzo mi się podoba ta mieszanka intertekstualna. Przy czym należy zaznaczyć, że Gajda w swoich nawiązaniach nie zawsze odsyła nas do źródła. Owszem, czasem, jak np. w wierszu niżej („Plaga Omaha”), kontekst przyniesie sporo informacji i ułatwi zrozumienie pewnych kwestii, ale często jednak te odwołania (najczęściej w formie kryptocytatów) podkreślają sensy, charakteryzują zjawiska, czasem są elementem scenografii (atmosfery wiersza), kiedy indziej mają rozbawić czy dać poczucie czegoś znajomego. Najczęściej Gajda realizuje oba te założenia w jednym tekście, co obserwujemy m.in. w „Zimnym popiele”:
Nie będą palić węglem, bo go nie mają,
ale drewnem, które kupili za ostatni
grosz. Wyjątkowo zimny wrzesień,
jakby nadchodziła kieszonkowa epoka
lodowcowa, sunął lądolód, a sfrezowana
Ziemia robiła się płaska, by na horyzoncie
pozbawionym drzew lepiej było widać,
jak każdego dnia przypalają ryż. Już nie za jedną
miseczkę pracują, ale za obietnice popiołów;
zapłatę za międzyludzki chłód, nasz cywilizacyjny
wkład w walkę z globalnym ociepleniem.
Cóż, nie ma się co oszukiwać, że to język stwarza rzeczywistość poetycką u Gajdy. I to jemu należy się większość uwagi. Odkrywanie, strona po stronie, ba! wers po wersie! tych smaczków językowych to największa frajda. Dopiero po zebraniu tego, co udało nam się odkryć przychodzi czas na refleksję o tym, co podmiot chciał nam przez to powiedzieć.
Dość więc powiedzieć, że poziom żonglerki słownej w „Goliacie zwycięzcy” osiągnął poziom arcymistrzowski. Jestem pod wrażeniem sprawności językowej Gajdy i swego rodzaju lekkości z jaką tworzy on te poetyckie przestrzenie. (Nie wiem, jak z tą lekkością w procesie twórczym, ale w efekcie finalnym jest odczuwalna).
„Goliat zwycięzca” to zbiór miniatur poetyckich. I mimo lapidarnego charakteru zbioru, autor snuje przed czytelnikiem całe liryczne opowieści! Podziwiam również umiejętność doboru właściwych słów. To bardzo ważne w przypadku tak krótkiej formy – zauważmy jak poeta selekcjonuje słowa i jakie ostatecznie wybiera:
(…) Nie mogę rzucać
mięsem, bo nie powrócą bezmięsne poniedziałki.
Za późno, by deliberować,
dlaczego tylko bogatym wolno objeść system.
Za wcześnie, by triumfalnie
ogłaszać Nowy Porządek. Zwłaszcza,
że to już koniec dystrybucji światowych dóbr
za banknotów pulpę.
Tak kończy się „Człowiek z paper maché”. Czy można było użyć lepszych wyrazów niż „objeść” lub „pulpa”? Wydaje mi się, że te są najbardziej precyzyjne i jednocześnie otwierające pole interpretacyjne, prowokujące skojarzenia. Fascynuje mnie to, jak bardzo poeci widzą więcej!
Uwielbiam Piotra Gajdę też za wszechobecny humor, najczęściej występujący w najbardziej kąśliwym wydaniu, jak choćby w wierszu:
PLAGA OMAHA
Do dziesięciu plag egipskich powinno się
dopisać jedenastą: kilkumiesięczne opady
koktajli Mołotowa. Do samego jądra ziemi
należy wypalić stary porządek, skoro ogień
i pożoga to muzyka dla męskich nasieniowodów.
Męskie, kurwa, granie! Wóda na Marsie,
browar w Warsie. I dokąd tu się ewakuować?
Jeden tylko Bóg przemyka między wojnami,
ale nikogo nie zabiera na stopa. Pokazuję
i objaśniam, co nas jeszcze czeka: zmiana
wody Nilu w krew, wszechobecność żab,
inwazja komarów i much na domostwa Egipcjan,
pomór bydła, wrzody, grad, szarańcza,
wszechogarniająca ciemność i śmierć pierworodnych.
Zbieleją nasze kości w domach niespokojnej starości.
Ileż się dzieje w przestrzeni tak krótkiego wiersza! Gajda jest mistrzem łączenia tak wielu tematów z różnych dziedzin w jedną, spójną opowieść poetycką. I to przecież tylko w obrębie jednego utworu. Dołóżmy do tego więc pozostałe teksty, które w jakim stopniu ze sobą korespondują i są doczepione do tej samej osi konstrukcyjnej. Robi wrażenie.
Pod warstwą tych znakomitych gier(ek) słownych znajdują się treści zabawne, ale tylko na pozór. W swoim głębokim przesłaniu to dość przytłaczające refleksje o człowieku uwikłanym we… współczesność. „Goliat zwycięzca” jest opowieścią „o długo skrywanej katastrofie”, to liryczne wyznania przedstawiciela „siły roboczej”, który ma już dość. Głos mówiący to uciekający „z wyspy dobrobytu z powrotem do buszu (…) pięćdziesięcioletni Piętaszek”.
Podmiot dostrzega każdą z warstw, jaka oblepia ludzi. Przywiera do nas mnóstwo śmieci, których nawet nie dostrzegamy. To zaczyna się już na poziomie komunikacji. Dajemy się otulać więc wszelkim mamidłom, obietnicom, „mądrościom”. I w tych swoistych kokonach nie jesteśmy w stanie już zauważać, co dzieje się naprawdę, m.in. tego, że to „ogon merda psem” („Merde!”)!
„Goliat zwycięzca” to jeden z najlepszych tomów poetyckich tego roku! To pociecha w tym absurdalnym świecie, książka łącząca nas w tym codziennym chaosie i polskim surrealizmie. Nie tylko dla miłośników grzebania we wnętrznościach słów! Ale – nie ukrywajmy – to im właśnie sprawi najwięcej radości!
Czytać, czytać, czytać! I podziwiać!
_
Grzegorz Wróblewski „Puchate poliestry” [w:] ”biLioteka” 12.09.23 (cykl Matrix”)
Piotr Gajda, Goliat zwycięzca, SPP Odział w Łodzi/Dom Literatury
w Łodzi, 2023. Piotr Gajda to wytrwały poeta-zawodnik. Działa trochę w ukryciu,
ale chyba wszyscy poważni krytycy w Polsce doskonale znają jego książki. Są
bardzo rozpoznawalne. Goliat zwycięzca trochę się jednak od
poprzednich różni. Autorowi udała się w niej rzecz raczej rzadko spotykana.
Jest nią, bardzo dobre, połączenie powagi i humoru. Humoru z kategorii niekiedy
tych heavy, ale oryginalnego, niepodrabialnego. I nie jest to zrealizowane w
jakiś nadęty, pretensjonalny sposób. Zawodowy mix. Coś jak współczesny Doktor Strangelove (zawsze
miałem słabość do tej wczesnej produkcji Kubricka). Lektura, pozornie szybka,
zostaje jednak na dłużej w głowie i b. chętnie się do niej powraca. Ma
przeróżne otwarcia, rozdroża i tunele. Można byłoby skonstruować z nich ciekawą
audycję radiową albo pokazać na jakiejś teatralnej scenie. Kilka osób czytałoby
np. po jednym wierszu. Transmisja z Ziemi dla kryształowych obłoków. Piotr
Gajda bacznie obserwuje otaczające nas społeczne, egzystencjalne paradoksy.
Wszechświat, J-23, Polska, która jeszcze nie umarła. Marzenia & mity
humanoida. Cyborgi, larwy, Lord Vader. Czyli wszystkie znane nam dobrze tzw.
atrybuty, sygnalizacje. Szalony i nie wiadomo, gdzie zmierzający grajdołek.
Raczej właśnie w kierunku cierpliwej/bezwzględnej larwy. Małpa podskakuje i
szumi, a larwa szczęśliwa & przyczajona. Naszemu autorowi z miejsca
dedykowałbym utwór Jonathana Swifta „A Quiet Life and a Good Name”, dobrze
znany z klasyki światowej poezji. Moim ulubionym wierszem zbioru Goliat zwycięzca jest
ten oto kawałek, będzie kiedyś na bank klasykierem (przypomina mi w pewnym
sensie niektóre ścieżki wczesnych wierszy Krzysztofa Jaworskiego):
Sposób łączenia miękkich
materiałów
Są tacy, którzy zajmują się przyszywaniem
guzików do policyjnych uniformów.
Robią to na akord, ponieważ nigdy nie ustają
nabory nowych kandydatów do służby.
Guzik – krawiecki drobiazg wielkiej wagi.
Jego dobranie jest zazwyczaj ostatnim
krokiem w procesie szycia. Uwierzyłbyś,
że resorty siłowe oparte są na guziku z pętelką,
że państwa muszą jakoś zapiąć budżet,
zaś rady ministrów to pokryte łupieżem
jedno- lub dwurzędowe marynarki,
zakładane na różne okazje?
_
Maksymilian Truteń "O włos" [w:] Kwartalnik Artystyczno-Literacki AFRONT nr 1-2 (18-19) 2023.
Różewicz miał rację, gdy twierdził, że nigdy nie mamy do czynienia z całością, bo jest tylko fragment i to w nienarzucającym się w oczy szarym kolorze. Ma też rację Piotr Gajda, gdy udowadnia, że zawsze jesteśmy o włos – od tragedii, od szczęścia, od uzmysłowienia sobie, że nie ma sensu się tak napinać, bo to niczego nie zmieni – włos pozostanie, jak głos wołającego na puszczy. Trzydzieści dwa wiersze, które niczego nie robią na siłę, nie roszczą sobie praw – a jednak pozostają w nas jak haczyk w mięsistej wardze ryby, która zerwała żyłkę. Może to jest poezja dla 50+, ale niekoniecznie adresat jest tą osobą, do której powinna trafić przesyłka. Tak sobie myślę, że młodzi poeci, którym się jeszcze wąs nie sypnął, ale którzy już dawno zjedli wszystkie rozumy, mogliby się nauczyć z tych wierszy pięknej powściągliwości. Do tego chyba trzeba mieć dużo lat i doświadczenia podpowiadającego, że czasem lepiej wyrzucić, niż trzymać w nieskończoność, tym bardziej, że nie ma czegoś takiego jak nieskończoność – poza może Wszechświatem i głupotą ludzką, cała reszta jest skończona, zaksięgowana i odłożona ad acta. My też jesteśmy skończeni, poeta Gajda – ma się rozumieć również – ale w jego wydaniu to piękny koniec, jak ten z katastrofy instalacji wyciągowej w Greku Zorbie. Aż chce się zatańczyć – najchętniej na własnym grobie. Rządy przejdą przez kryzys suchą stopą – pisze z przekonaniem Gajda, i w tym ma doświadczenie, w wieszczeniu i obwieszczaniu, bo przeszedł już wszystko: stan wojenny, powojenny, inny stan skupienia, kryzys wieku średniego i kryzys zaufania do siebie, i wyszedł z tego galimatiasu nieszczęść i potknięć wzmocniony, z pewną ręką, która go nie zawodzi. Gdybym potrafił jeszcze zazdrościć, to bym mu tej predylekcji do eleganckiego pesymizmu zazdrościł – tak, ten facet wie, o co w tym wszystkim chodzi: kupujemy i dajemy się kupić. A życie? No cóż, życie – zbiór notatek spisanych na męczących zakupach niech się toczy sobie a muzom. _
Mieczysław Orski, miesięcznik „Odra” nr 11 (LXIV)/2024
Piotr Gajda: Małpa apokalipsa. Fundacja Kultury AFRONT, Bukowno 2024, s. 36.
Nie takich treści, jak zamieszczone w tym tomiku Piotra Gajdy, dziesiątym już w dorobku znanego poety, autora ostatnio wydanego Goliata zwycięzcy, mogą się spodziewać czytelnicy liczący dziś na konkurujące z innymi lirycznymi odkryciami prawdy o świecie i piękne metafory – co zapowiada już jego tytuł, premiujący na domyślnego bohatera tomu małpę (po której to człowiek uzbrojony w kamień wymyślił potem także procę i Boga), a na swoje Bla, bla, bla w poezji, która jest najwyższą formą mowy wiązanej – Apokalipsę. Co do tej zagrażającej nam w naszej cywilizacji ostatecznej katastrofy, którą zwiastują: samochody na baterie, sztuczna inteligencja, lecz także: legendy o smoku i prawda o smogu, czwarta wojna światowa na pałki i kamienie, etc., jedyne, co nam pozostaje, to kolejna wskazówka zaczerpnięta z legendy: szukajcie igły w stogu Wszechświata… Wtedy: może uda się wam znaleźć winnego, który rozdał małpom brzytwy. Tyle o małpie, a co do zacytowanego wyżej Boga, to możliwość bliższego z ni kontaktu zbada ewentualnie – istota żywa udająca się w stworzonej przez siebie nocie lirycznej na wyprawę podniebną. Mianowicie samolotem, a jakim – o tym dowiadujemy się w utworze zatytułowanym Życie z Bogiem – Migiem, Iłem, Boeingiem. Potwierdzenie, że to rosyjski (pewnie już Putinowski?) MIG, odszukamy w innych kolejnych analizach bytowania istoty jeszcze na tej planecie prowadzonych przez żywą istotę, która rozwiewając nasze ewentualne wątpliwości i niepewne pytania co do przyszłego bytu w takich warunkach, we wstępnym podejściu do tematu zatytułowanym Klawiatura numeryczna przedstawia się bezpośrednio jako pomiot liryczny. Tenże pomiot zapewnia, że unikając jakichkolwiek aportów w stylu tradycyjnego podmiotu lirycznego współczesnej poezji i rozważając wspólną z nami ucieczkę przed zagrożeniem rozpadu atomowego, powinniśmy sięgnąć po najnowocześniejsze cywilizacyjne narzędzia i na wiadomej leżącej przed nami klawiaturze nacisnąć odpowiedni przycisk, przy czym: Jeśli chcesz zgłosić usterkę, wybierz „jeden” (…) jeśli pragniesz skontaktować się z operatorem, wybierz „cztery”. Ale lepiej wróć do „dwa”, odwlekając swój kontakt z operatorem – chyba że czekasz na Apokalipsę. I najlepiej wybierz „jeden” – jak czyni to demonstracyjnie, kolizyjnie, sprawnie lirycznie, w swoim nowym, nieunikającym wyzwań mowy publicystycznej i sztucznej, wartym niepobieżnej lektury Piotr Gajda.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz